دانشگاه آینده

مقدمه
      دانشگاههای عصر حاضر با یک دگرگونی عمده مواجه می باشند : از یک طرف بعلت کمبود بودجه و افزایش تعداد دانشجویان نیاز به یک تغییر سازمانی دارند که خود را با نیازهای جدید وفق دهند ؛ از طرف دیگر ، احتمال دارد فن آوری پیشرفته، بجای موقعیت تعدادی از معلمان قرار گیرد و دانشگاهها را به موسساتی که ماهیت اصلی آنها مجازی است، تبدیل کند. دانشگاهها سازمانهایی هستند که بیشترین مقاومت را در مقابل تغییر از خود نشان می دهند. تغییر معمولاً ناخواسته، و در نتیجه پیدایش واقعیتی جدید بوجود می آید تا اینکه نتیجه ابتکار عمل آنها  باشد.حتی اگر ما چندین قرن به عقب برگردیم ، متوجه می شویم که تا قرن 12 که دانشگاههای بزرگ اروپا تاسیس و راه اندازی شدند، همان الگوهای گذشته را اعمال می کردندکه حاکی از محافظه کار بودن آنها دارد.
     فن آوری ارتباط رایانه ای این توانایی را در خود داردکه امکان " یادگیری بدون محدودیت زمانی"(2) را متناسب با زمان و تواناییها و نیازهای دانشجو فراهم کند. این شیوه، در مقایسه با شیوه آموزشی معمول، که نیازهای دانشجو (با معنی شناخته شده)را نادیده می گیرد و گروهی را در زمان و مکان مشخص و معینی مخاطب قرار می دهد، راهکاری اساسی است. از طرف دیگر، این احتمال وجود دارد که فن آوری ارتباط رایانه ای به ساخت اجتماعی موجود در موسسات آموزشی آسیب برساند و نشستهای فیزیکی را به حداقل برساند.
 
فن آوری و دانشگاه
     استفاده از فن آوری برای آموزش در دانشگاهها، تا بحال هیچ تغییر اساسی بدنبال نداشته است. توماس ادیسون(3) پیش بینی کرده بود که استفاده از فن آوری پیشرفته آن زمان، که امروزه به آن سینما گویند، باعث انقلابی در همه زمینه های مربوط به سیستم آموزشی خواهد شد و چایگزین متون مرجع علوم میشود. با ظهور تلویزیون آموزشی در اوایل دهه پنجاه ، بسیاری از وعده های تغییرات اساسی که می بایست در شیوه های آموختن در دانشگاهها بوجود آید، در معرض عینیت قرار گرفت. واقعیت امروز نشان میدهد که آن پتانسیل فوق  العاده ای که در دهه پنجاه ذکر شد، در حد همان پتانسیل باقی ماند و هرگز به منصه ظهور نرسید و شیوه های آموزشی در دانشگاهها ثابت مانده است.
    مشابه با آن نیز،  سیتمهای سمعی-  بصری دهه90 بعنوان وسایل کمک آموزشی بود که جز حالتی دل خوش کننده از آن باقی نمانده است، و استفاده از آنها در زندگی امروزه بی اهمیت است.
     ظهور اینترنت و محیطهای ارتباط رایانه ای همراه با آن، ما را به یاد وعده هایی می اندازد که در نتیجه پیدایش دیگر فن آوری های آموزشی بوجود آمده بود و پس از مدتی به بوته فراموشی سپرده شد، ضمن اینکه آنها برای تکامل به سیستمهای موجود و تمایل خود وابسته بودند.


دانشگاه مدرنـی که ما می شناسیم و دوست داریم، بهای خیلی زیادی دارد.
آموزش عالی در صورتیکه بصورت فعال و حرفه ایی عمل نکند سهم بازار را
ازدست خواهــد داد. موسسات آگاهی رسانی و بخش خصوصی برای سود بردن
 از این فرصت جدید سهیم خواهند شد. یادگیری همیشگی برای دانشگاهها، مرکز
 سود دهی بزرگ خواهد شد، چرا که آنها با فراهم کردن فرصتهای یادگیری
وسیع در محل کار، با تاجران کار می کنند.
Western  Governors unieversity  1998 b


 یک واقیت در حال تغییر
     قرن آینده واقعیتهای اقتصادی متفاوتی را به همراه دارد، که ادعا دارد شخص باید با هزینه کمتر، کار بیشتر انجام دهد. رشد جمعیت کشورهای در حال توسعه باعث می شود که نمودار بودجه بین افراد بیشتری تقسیم شود. تقاضاهای افراد نیز افزایش می یابد و آنچه که متعاقب آن پیش می آید، افزایش قیمت در زمینه های پزشکی، امنیت داخلی، حمل و نقل و غیره است. حوزه آموزش درسراسر جهان نیز مشمول این واقعیت می شود. علیرغم افزایش چشمگیر تعداد دانشجویان، اختصاص بودجه به دانشگاه، مطابق با آن افزایش چشمگیری نیافته است. خود جمعیت دانشجویی هم در حال تغییر است و دانشجویان بیبشتری از گروه سنی بالای چهل سال در این فرایند وارد می شوند. این دانشجویان بعلت وضعیت خانوادگی، تغییر پذیری زمان (4)و فاصله جغرافیایی، نیازهای متفاوتی دارند که این نیازها، ساختار آموزش و شیوه اعمال آنرا تحت تاثیر قرار می دهد. بسیاری از دانشجویان که در گذشته، از پذیرفته شدن آنها در موسسات آموزشی عالی جلوگیری می شد، علاقمند به گسترش افقهای خود هستند و همچنین از نظر سازمان آنها نیز، این کار ضروری به نظر می رسد.
    در گذشته دور، دانشگاهها بدین منظور تاسیس شدند که دانشجویان خود را برای عملکرد و ایفای نقش بهتری در جامعه، بعنوان شهروندانی کار آمد، آموزش ببینند. در قرن پیش و نیز قرن اخیر، این مفهوم تا اندازه ای تغییر کرد و دانشگاههای زیادی، با عنوان ((دانشگاههای تحقیقی)) تاسیس شدند که هدف آنها آموزش محققان بود و نه ضرورتاً آموزش شهروندانی  که نقش مستقیم آنها بعنوان نیرویی تولیدی در بازار باشد. این دانشگاهها هزینه های هنگفتی از دولتهایی که در آن کار می کنند، می گیرند با این حال به سختی می توان میزان نقش مستقیم آنها را در بازار تولید تعیین کرد. موضوع فوق گاهی اوقات با نیازهای مستقیم بازار، که نیاز به افراد آموزش دیده در زمینه تخصصی است، مغایرت دارد. این تضاد بر بخش تولید در بازار فشار وارد می کند تا در تخصیص منابع، اولویتها را تغییر دهد، و  آن را به سمت موسسات آموزشی یا دانشگاههایی هدایت کند که به آن جمعیت پیش بینی شده آموزش دیده برای عملکرد موثر در بازار، دست یابد. همچنین این تضاد، باعث می شود که زمینه های جدید دانش مورد نیاز بازار و نیز برنامه های آموزشی پیشرفته برای برآوردن این نیازها شناسایی شود.
     دلیل دیگر بر این واقعیت مبتنی است که دانشگاهها، بدلیل رقابت ناسالم، بیش از پیش حالت تجاری به خود می گیرند. تجـــاری شدن، آنها را قادر ساخته که به بازارهــای جدیدی مثل      Life Long Learning یا Corporate Training روی آورند. این بازارهای جدید و خوش آتیه، دانشگاهها را قادر می سازد که به آن جمعیت پیش بینی شده جدید و  بقای خود دست یابند. راه تجاری شدن نیز با فن آوری هموار می شود که دربسیاری از موارد بازار فوری را بوجود می آورد.
       عامل دیگری که در این جریان نقش دارد، غولهای ارتباطی جهانی از قبیل: شرکتهای تلویزیونی، غولهای رایانه ای، شرکتهای کابل و تلفن می باشد. در رقابتی که امروزه در این زمینه بشدت جریان دارد،  شرکتهای فوق تلاش می کنند که بخش در حال توسعه بازار را به چنگ آورند و عادات مصرفی انسان را کنترل کنند.یکی از شیوه های آینده دار، آموزش است. استفاده از خطوط ارتباطی کنترل شده توسط این شرکتها و تبدیل آنها به یک محصول پر طرفدار برای نیازهای اساسی موجب می شود که این شرکتها خیلی سریع سرمایه گذاری عظیمی در حوزه، توسعه ارتباطات رایانه ای انجام دهند. کمبودهاو فشارها ی اقتصادی نیز باعث خواهد شد که سرمایه گذاری روی دانشگاهها طوری باشد که استفاده هوشمند از زیر ساختها برای آن جمعیت پیش بینی شده خود، شامل دانشجویان دائمی، را باعث شود.
     عامل چهارم در این جریان، مدیران دانشگاهها هستند، روسای دانشگاهها، اغلب مسئولیت جنبه های غیر آموزشی دانشگاه را نیز بعهده دارند، و هدفشان حفظ تعادل و پایایی اقتصادی آن است، استفاده از فن آوری اطلاعات به سازمانی که این مدیران در راس آن قرار دارند، یک برتری رقابتی بر دیگر دانشگاهها بوجود می آورد، و این مدیران نمی توانند به خود اجازه دهند که از قافله عقب بیافتند. بعلاوه آنها می توانند از مزایای استفاده از رسانه های ارتباط رایانه ای شامل توانایی روبه افزایش آنها برای ارائه کارهای تکمیلی مدرسان و موفقیت آنها، توانایی آنها برای استفاده از دوره های پیشرفته دانشگاههای دیگر و کاهش بهای آموزش یا دوره های پیشرفته ، استفاده کنند.
     این واقعیت در حال تغییر ممکن است یک عامل عجیب ولی معقول برای تغییر نگرش دانشگاهها به سوی فن آوری آموزشی بویژه بسمت فن آوری ارتباطات آنطور که به آموزش مربوط است،  باشد. این تغییر بصورت اختیاری صورت نخواهد گرفت، بلکه ترجیحاً تحت اجبار و نیاز شدید برای مقاومت در برابر وجود فشار اقتصادی انجام می گیرد.
 
کتاب دیجیتالی و تاثیر آن بر دانشگاه مجازی
     رسانه های چاپی در محیط دانشگاهی در قرن اخیر علیرغم اختراعاتی مثل فیلم، تلوزیون و بازیهای رایانه ای جایگاه خود را حفظ می کنند، با این حال امروزه با توسعه شاهراه اطلاعاتی و رایانه و دلایل اقتصادی وموارد مختلف دیگر، با وارد شدن به محیط جدید ارتباطی(و اینکه کاغذ بعنوان یک محصول ارزان که در حال نابودی جنگل است)یک تهدید واقعی علیه استفاده مستمر چاپ کتابها ونشریات چاپی ایجاد شده است. حجم اطلاعات چاپی در محیط دانشگاه سالانه با سرعت حیرت انگیزی افزایش می یابد. برای مثال، مجله chemical abstract  برای رسیدن به یک میلیون مقاله، به سی سال (1937-1907 ) وقت نیاز داشت و برای دست یافتن به دومین میلیون به 18 سال زمان نیاز داشت و در دهه اخیر، یک میلیون مقاله در هر 75/1 سال نوشته می شود. در زمان مشابه تعداد مجلاتی که هر سال منتشر می شود، به میزان 4 الی 8 درصد در سال افزایش می یابد. در حیطه چاپ و هزینه ذخیره و بهای خرید برای کتابخانه های دانشگاهی، مشکلات زیادی وجود دارد. در عمل بسیاری از دانشگاهها بدلایل اقتصادی و عملی، تعداد نشریات چاپی را که برای کتابخانه ها خریداری می کنند، کاهش می دهند، و تبدیل به نسخه های دیجیتالی می کنند. در نتیجه سود تولید نشریات چاپی کاهش می یابد و صرفا چاپ در رسانه های دیجیتالی را شروع می کنند. پدیده مشابهی در حوزه متون مرجع علمی رخ می دهد. عواملی چون بهای تولید کتاب مرجع، پیشرفتهای سریع در حوزه علوم و اشباع بازار با کتابهای مرجع، باعث می شوند که بسیاری از ناشران و نویسندگان به این نتیجه برسند که چاپ کتاب به شکل رسانه های دیجیتالی بهتر است.همچنین ناشران ظرفیتهای موجود در این رسانه ها را می دانند و در تدارک دوره های ارتباطات پیشرفته رایانه ای برپایه همان کتابهای مرجع هستند. نتیجه این جریان، افزایش مداوم فشار اقتصادی بر دانشگاهها برای تبدیل به محیطهای ارتباط رایانه ای است.
 
مدلهای گوناگون دانشگاههای آینده
         واقعیت های اقتصادی به عنوان عوامل موثر در ساختار دانشگاهها چندین شکل از دانشگاههای آینده را متصور می سازند:
1-         دانشگاه مجازی: دانشگاه آینده در حالت اول به صورت یک واقعیت مجازی نمود پیدا می کند. برای رسیدن به این هدف لازم است که پیشرفت های قابل توجهی در همه زمینه های کار با فن آوری های مربوط به رایانه شامل: تشخیص بیان، نمایش اطلاعات در یک صفحه، ریز نمودن و تغییر شکل آن به صورت فن آوری ماندگار، پهنای باند برای انتقال اطلاعات و سرعت انتقال اطلاعات، صورت پذیرد. این ابزارهای فن آورانه، فن آوری های جدید را به سادگی برای همگان قابل دسترس می سازند و موانعی را که باعث عدم استفاده وسیع از فن آوری در جهت آموزش شده است، از پیش رو برمی دارند.
2-         مدل مختلط: در این حالت صورت فیزیکی دانشگاه باقی می ماند. درس خواندن و تحصیل در این دانشگاه هزینه زیادی دارد. تعداد اندکی از مردم در این موسسات مشغول به تحصیل می شوند و استفاده زیادی هم از فن آوری های اطلاعاتی بعمل می آورند، اغلب دانشجویان در دانشگاههای مجازی تحصیل می نمایند که ارزان و دولتی هم هستند.
3-          مدلWGU(5)i یا دانشگاه دول غربی:WGU نمونه پیشرفته ای از یک دانشگاه مجازی می باشد که در سال 1995توسط دولتهای هجده ایالت غربی در ایالات متحده تاسیس شدند. و در سال 1998شروع به فعالیت نمودند. این دانشگاه مطالعه و آموزش مجازی از طریق اینترنت را ممکن می سازد و همچنین با پذیرفتن مدارک قبلی دانشجویان در رشته ها و آموزشهای حرفه ای برای رشته ها و آموخته های جدید، مدارک بالاتر را تقدیم دانشجویان خود می نماید. این دانشگاه همبستگی استراتژیک و بین المللی با سازمانهای مشابه در انگلستان و چین پیدا کرده است و با موسسات یادگیری از راه دور مثل دانشگاه آزاد انگلستان به منظور گسترش و تنوع رشته های پیشنهادی همکاری نموده است. موسسات دانشگاهی در چندین ایالت آمریکا و تعدادی از قاره های مشهور جهان گسترش یافته اند. در حالیکه از طرح ظاهری و صورت فیزیکی دانشگاه خبری نیست. دانشگاهها با هدف چرخش به سمت برنامه های بزرگ مردمی و پیشنهاد آموزش حرفه ای برای کارکنان خود را وفق داده اند. دستیابی به منابع اطلاعاتی همچون کتابخانه های سنتی است که در نزدیکی محل اقامت دانشجویان قرار دارند. و در یک وسعت ممکن دستیابی به منابع پیوسته، فراهم شده است. مدل اقتصادی دانشگاه ایالات عبارتست از سرمایه گذاری اندک در زیر ساخت های گرانقیمت و افزایش همکاری و خرید خدمات بیرونی به منظور صرف هزینه کمتر در زیر ساخت ها و جایگزینی  خدمات اطلاع رسانی و آنچه که حتی سبب استفاده بیشتر از منابع می شود.
 
رویکرد نگرش  بالا به پایین در مقابل رویگرد پایین به بالا
      حرکت به سمت عصر دانشگاه مجازی مطلبی است که در عمل نیازمند مدیران بالا دست و تحت تاثیر مسائل اقتصادی است. این روش به رویکرد بالا به پایین، اعتقاد دارد. و گاهی تعدادی از اساتید و حتی دانشجویان را که در این فرایند شرکت دارند، ندیده می گیرد. اساتید ممکن است در این فرایند شرکت ننمایند چرا که موقعیت خود را در دانشگاههای مجازی در معرض تهدید می بینند. این خطرتا حدی است که دانش تصاحب شده بوسیله آموزگاران می تواند بصورت یک رشته ارتباطات رایانه ای انتقال یابد و حتی در چندین دانشگاه به اجرا در آید که در این صورت به آموزگاران کمتری نیاز پیدا می شود. استفاده از محیط ارتباطاتی رایانه ای بایستی توانایی مدیران دانشگاه را برای نگهداری و حفظ ارتباط نزدیک با پیشرفت های تحصیلی و کامیابی اساتید افزایش دهد، که البته نگرانیهای زیادی را با خود به همراه دارد. دانشجویان از طرفی بایستی نگران آینده آموزش در دانشگاه و تقاضای آنها برای یادگیری بیشتر و مسئولیت پذیری در فرایند یادگیری باشند. آموزش به طریقه سنتی به درگیری، فعالیت و مسئولیت کمتری نیاز دارد و دانشجویان را به عنوان شرکت کنندگانی منفعل و غیر فعال در فرایند یادگیری بار می آورد، که البته برای برخی افراد آسانتر و بهتر به نظر می رسد.
     یک دیدگاه مقایسه ای در روش BOTTOM_UP نشان می دهد که رقابت و مبارزه در این فرایند تنها با همکاری با اساتید و بها دادن به آنان به صورت مناسب، به موفقیت می انجامد. بدون پاداش مناسب، یافتن اساتیدی که در روند تغییر  آموزش سنتی به آموزش از طریق ارتباطات رایانه ای موثر باشند، غیر ممکن به نظر می رسد. اساتید همچنین در مقابل کسانی که روش TOP_DoWN  را پذیرفته اند استدلال می کنند که زمان مورد نیاز جهت یادگیری و تاثیر متقابل در محیط های ارتباطاتی رایانه ای بیشتر از زمان لازم برای یادگیری سنتی است و با وجود مزایای اقتصادی فراوانی که این فن آوری ها دارندهنوز هم دور از دسترس هستند.

 
خلع وجود یک مجموعه عمومی از راهنماها برای ارائه آموزش از طریق فن آوری
قابل لمس است. بازار سرگرمی و تجارت الکترونیکی ممکن است سرانجام به ظهور
استانداردهای فن آورانه برای آموزش و تطبیق آن با این فرایند، منجر شود.


 اهمیت فن آوری در دانشگاه آینده
     به منظور پیشرفت و درک واقعی از دانشگاه مجازی به تعدادی مسائل مربوط به فن آوری و مفاهیم اصولی نیاز داریم که در این روند به عنوان ضروریات اولیه محسوب می شوند. امروزه  مشکلات مربوط به فن آوری حتی از یک حمایت ساده در جهت اجرای عملی فن آوری آموزشی جلوگیری می کنند.
موارد اصلی مورد تاکید عبارتند از:
1-         راه حلهایی که بکار می رود خشک و وابسته به محیط کار نباشد. راه حلهای انعطاف پذیر برای موفقیت کاری معلمین و دانشجویان در این فرایند ضروری است. بعلاوه مطلوبست که مجموعه دارایی های موسسات مختلف را برای جوابگویی به تقاضا در زمینه مواد منحصر به فرد و شکل های مواد نادر، توانا نماییم. برای انجام این کار بایستی درجهت همکاری با تولید کنندگان نرم افزار و سخت افزار و دلایل مشارکت آنها در این فرایند و تشخیص استانداردهای پیشرو و حمایت از آنها، مثل تشریک مساعی در تعیین استانداردها و تعریف نیازهای استفاده کنندگان تلاش نمائیم. استانداردهای تعیین شده بایستی تا حد امکان انعطاف پذیر باشند و بسته به هر رسانه خاص یا محیط های کاری متنوع، قدرت سازگاری و انعطاف پذیری با موقعیت های ممکن را داشته باشند.
2-         اطمینان و سری بودن اطلاعات: از زمان مطرح شدن دانشگاه مجازی، دسترسی به اطلاعات سادگی و آزادی بیشتری نسبت به ذخیره اطلاعات و جلوگیری از استفاده از اطلاعات، پیدا نموده است. بسته های نرم افزاری مهم و زیادی برای ابزارهای توسعه محافظت از ایمنی اطلاعات و محرمانه نمودن آن وجود دارد که همزمان با دستیابی آزاد تا حد ممکن و حتی تشویق به استفاده از اطلاعات، قادر به فعالیت می باشند. موضوع مهم دیگر توانایی قدرت خرید توسط طرف سوم، از طریق مخفی و پروتکلهای کاربرپسند می باشد.
3-         کار بر پسندی و دستیابی آسان- یکی از مسائل مشکل استفاده از رایانه حمایت از نیازهای استفاده کننده برای بکار بردن این رسانه می باشد. این حمایت برخاسته از ناسازگاری برنامه ها و نرم افزارها با سرعت خارق العاده پیشرفت فن آوری و عدم مطلوبیت فن آوری است. بعلاوه تلاقی بیش انسان و رایانه میزان پیشرفت این تعادل را تعیین می نماید و یکی از اصول کاری در دانشگاه مجازی است.
4-         قابلیت های ارتباط دو طرفه همزمان و غیر همزمان- این فن آوری که چند استفاده کننده را به صورت دو طرفه همزمان و غیر همزمان به هم مرتبط می نماید، هنوز به تحقیقات زیاد و سازگاری با استانداردها نیاز دارد. مسائلی از قبیل: پهنای باند، فشردگی اطلاعات، قدرت استفاده همزمان تعدادی از استفاده کنندگان و انتقال نمای ظاهری به عنوان بخشی از ارتباط دو طرفه، در این زمینه مطرح می باشند که نیاز به چاره اندیشی دارند.

یادداشتها
1  . برگرفته از اینترنت با عنوان “ the university of future

2 . Asynchronous learning
3. Thomas Edison
4.time flexibility
5.Western Governors University

 

نوشته: دیوید  رشتی(David Rashty)
ترجمه: محمدرضا امیری

کارشناس ارشد کتابداری واطلاع رسانی و کتابدار دانشگاه بوعلی سینای همدان
 غلام حیدری

کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی و کتابدار دانشگاه رازی کرمانشاه

آموزش مبانی فناوری اطلاعات- قسمت دوم

نقش فناوری در سازمان

فناوری پیشرفته تهدیدها و فرصت های جدیدی را برای سازمان فراهم می آورد. تغییر در فناوری موجب تغییر در قانونمندی های بازرگانی شرکت ها گردیده و سیستم سازمانی و اجتماعی در کشورهای پیشرفته را متحول ساخته است.

نقش فناوری در سازمان:

1-     ارتقا و بهره وری

2-     افزایش توان تولیدی کشورها

3-     توسعه اقتصادی

4-     استانداردهای بالاتر زندگی

5-     نیل به مزیت رقابتی

 

نیل به مزیت های رقابتی

 مایکل پورتر فناوری را از عوامل اصلی در ارتقا موقعیت رقابتی بنگاه ها می نامد. وی معتقد است که توسعه و تغییرات فناورانه فی نفسه دارای ارزش نیست بلکه ارزش تغییرات آن از آن جا ناشی می شود که این تغییرات بر مزیت رقابتی شرکت ها موثر است. ایشان برای درک نقش فناوری در ایجاد مزیت رقابتی، مفهوم زنجیره ی ارزش را مطرح نموده و شرکت را مجموعه ای مرکب از زنجیره ی ارزش ها می داند که هر یک از این ارزش ها به نوبه ی خود در بردارنده فناوری هایی می باشد.

 

نوآوری و فناوری

 نوآوری یکی از تکنیک های خلاقیت است و به عبارت دیگر نوآوری تحقق عینی و خارجی خلاقیت است. خلاقیت به هر نوع فکر، طرح، نظر، اندیشه و ایده ای که جدید باشد گفته می شود.

 

مدیریت نوآوری و فناوری

 مدیریت نوآوری در رابطه با توسعه ایده ای جدید است در حالی که مدیریت فناوری بر تحصیل و به کارگیری نوآوری های موجود متمرکز است.

یشرفت های متمایز در تولید

بعضی از مورخین انقلاب صنعتی را شامل سه تغییر اساسی می دانند که هر کدام از یک دوره مشخص تولید منتج شده اند:

1-     دوره قدرت مهندسین

2-     دوره مکانیزاسیون

3-     دوره اتوماسیون

دوره 1 از اواخر قرن 18 شروع شده یعنی زمانی که نیروی ماشین جایگزین انرژی انسان گردید.

دوره 2 این دوره ازاواخر قرن 19 آغاز گردیده یعنی زمانی که نیروی برق در مکانیزه کردن عملیات به کارگرفته شد.

دوره 3 این دوره از حدود سال 1950 شروع شد و به طور عمده براساس توسعه فناوری اطلاعات و حافظه کامپیوتر قرار داشته است .

از این سه دوره، دوره اتوماسیون بیشترین تغییر را در ارزش های اجتماعی و اقتصادی کارخانه ها و سازمان های خدماتی ایجاد نمود. براثر این فناوری تغییرات زیر در بازار ایجاد شده است:

1-     عمر محصولات در بازار کوتاه تر شده است .

2-     بازار محصولات متنوع تری را طلب می کند.

3-     بازار نسبت به زمان حساس است.

بازار نسبت به هزینه حساس است.

آموزش مبانی فناوری اطلاعات- قسمت اول

فناوری(Technology):

1-    فناوری هر ابزار یا روش، محصول، فرآیند، تجهیزات فیزیکی یا روش های انجام کار یا ساخت است که به وسیله ان قابلیت های بشری توسعه می یابد.(شون-Schon)

2-    فناوری عبازت است از ابزار، مکانیزم، دانش یا فرآیندی برای تبدیل ورودی ها به خروجی ها که برای ارتقای قابلیت های افراد، گروه های کار و سازمان به کار می رود.(یونسکو-1998)

3-    فناوری مفهومی است که به وسیله آن محصولات یا خدمات اعم از ملموس و غیر ملموس تولید می گردد.(سومانس و دیوید- Sumanth & David)

4-    فناوری عبارت است از دانش به کار رفته در یک کوشش و تلاش موثر و بهره ور(مانس فیلد-Muns Field)

5-    فناوری نهادی است متشکل از دانش(ها)، شیوه ، سازمان، ابزار و مهارت های انسانی خاص که با ترکیب ویژه فرآورده ی مورد نظر را تولید م یکند.

 

محورهای اصلی فناوری

تقسیم بندی اول: الف-سخت افزار(Hardware) : مجموعه ای از وسایل و تجهیزات فیزیکی، ابزارها و وسایل و ماشین آلات.

ب- نرم افزار(Software) : مجموعه قوانین ، خطوط راهنما و الگوریت مهای لازم برای استفاده از سخت افزار.

ج- مغز افزار(Brainware) : کاربرد و توجیه سخت افزار و نرم افزار.

د- شبکه حمایت از فناوری(T.S.N-Technology Support Network ) : مرکب از ساختار سازمانی ، قوانین کار و مهارت های مورد نیاز، محتوای کار ، سیستم های مورد نیاز، سبک مدیریت و ...

 

تقسیم بندی نوع دوم: الف) سخت افزار

ب) نرم افزار

ج) انسان افزار(Human ware)

د) سازماندهی و مدیریت(Orga ware)

 

انتقال فناوری

تعریف1: منظور از انتقال فناوری، انتقال و جابه جایی کلیه عوامل و عناصر فناوری ازانتقال دهنده به انتقال گیرند ه است.

تعریف 2: مکانیزم خرید فناوری از ابتدا یعنی شناخت و انتخاب تا مراحل نهایی یعنی توسعه و نهادینه کردن فناوری تحت عنوان انتقال فناوری نامیده می شود.

اکثر فناوری هایی که به کشورهای در حال توسعه منتقل شده اند از طریق یک فرآیند نامتعادل محدود به انتقال سخت افزار بدون همراهی نرم افزار و دانش فنی و اغلب بدون داشتن نیروی انسانی ماهر و سازمان مناسب بوده است درنتیجه کشورهای در حال توسعه به شدت به کشورهای صادر کننده فناوری وابسته اند دلایل اصلی در این مورد عبارتند از:

1-    فرآیند انتقال فناوری به کشورهای در حال توسعه به گونه ای است که اجازه نمی دهد تااین فن با استفاده از توانایی ها و منابع داخلی تعدیل گردیده یا بهبود یابد.

2-    تحقیق و توسعه مهم ترین عامل برای انتقال موفق فناوری است که در این فرآیند کنار گذاشته شده یا به آن توجه کمی شده است.

 

مدیریت فناوری(M.O.T-Mnagement Of  Technology)

فرآیند به هم پیوسته ای است که هم مدیریت و هم کارکنان را با هدف نوآوری، طراحی و توسعه، تولید، انتقال، معرفی و کاربرد انواع فناوری در محیط کار برای بهبود بهره وری و ایجاد برتری در جامعه و بهبود کیفیت زندگی و شرایط کاری درگیر می کند.(Edosomwan)

 

مراحل مختلف مدیریت فناوری

سومانس بر این باور است که مدیریت فناوری یک امر قطعی نبوده لکه فرآیندی است مستمر که در بردارنده ی 5 مرحله مختلف به شرح زیر است:

الف- آگاهی از فناوری

ب-تحصیل فناوری چه از طریق تولید داخلی و چه از طریق انتقال

ج- تطبیق و سازگار نمودن فناوری

د- تکامل و پیشرفت فناوری

ه- مدیریت سنجیده از رده خارج شدن فناوری

 

مراحل پنج گانه مدیریت فناوری

فلسفه فنآوری

فلسفه فنآوری

نگاهی اجمالی به تفاوتها و تشابهات علم و فنآوری

 

نوشته ماریو بونگه

ترجمه وحید وحیدی مطلق

تهران، ۲۰ مرداد ۱۳۸۴ 

 

غالبا چنین تصور می شود که فنآوری،  بی روح،  غیر فلسفی و حتی ضد فلسفی است.  در این مقاله تلاش می شود که نشان دهیم چنین تصوری درباره فنآوری  اشتباه است، بویژه اینکه:

 

  1. فنآوری نه تنها ضد فلسفی یا غیر فلسفی نیست بلکه نوعی فلسفه که از علم محض، روش ها و نظریه های علمی نشات گرفته است در آن کاملا نفوذ و حضور دارد. مثلا فنآوری بر این اصل فلسفی تکیه دارد که ما می توانیم از طریق تجربه و استدلال، دانشی درباره حقیقت کسب کرده و حتی آن را بهبود بخشیم.

  2. فنآوری نه تنها از لحاظ فلسفی منفعل و پالوده نیست بلکه چندین نظریه مهم فلسفی از جمله نظریه اتوماتا، و چند دیدگاه فلسفی مهم ( البته شاید به اشتباه ) مانند عمل گرائی را مطرح می کند.

  3. فنآوری نه تنها مانند علوم محض از لحاظ اخلاقی خنثی و بی طرف نیست بلکه با موضوعات اخلاقی کاملا درگیر شده و در اکثر موارد بین خیر و شر معلق می ماند.

 

به بیان دیگر در این مقاله نشان می دهیم که فنآوری درونداد ها و  برونداد های  فلسفی دارد و علاوه بر این بخشی از بروندادهای فلسفی، دروندادها را کنترل می کند. در صورت درست بودن چنین ادعایی، فنآوری از فرهنگ به هیچ وجه منفک و جدا نیست و در ضمن نمی توان آن را بخشی جدا شدنی از فرهنگ تلقی کرد.  بلکه باید پذیرفت که فنآوری بخش عمده ای از فرهنگ معاصر محسوب می شود. از این رو  فیلسوفان باید بیش از پیش به فنآوری توجه کرده و فلسفه ای جامع برای فنآوری توسعه دهند که علی رغم پیوند نزدیک با فلسفه علم از آن متمایز باشد.

 

وظایف فلسفه فنآوری

 دغدغه اصلی فلسفه فنآوری- حوزه ای که کمتر به آن پرداخته شده است- کاوش و پژوهش در زمینه فلسفه فنآوری و نیز ایده های فلسفی مطرح شده توسط فرآیند فنآورانه است. برخی از مسائل نوعی که در فلسفه فنآوری مطرح می شوند، به شرح زیر هستند: 

  1. ویژگی های مشترک دانش فنآورانه با دانش علمی چیست و ویژگی های منحصر به فرد دانش فنآورانه کدام ها هستند؟

  2. در چه حوزه هایی، هستی شناسی مصنوعات فنآورانه با هستی شناسی اشیاء طبیعی متفاوت است؟

  3. چه چیزی پیش بینی فنآورانه را از پیش بینی علمی متمایز می سازد؟

  4. قوانین سر انگشتی، قوانین فنآورانه، و قوانین علمی چگونه با یکدیگر ارتباط دارند؟

  5. در تحقیقات فنآورانه کدام اصول فلسفی نقش بر انگیزاننده ابتکار و کدام اصول فلسفی نقش سد کننده و مانع را ایفاء می کنند؟

  6. آیا پرمایگی و غنای فنآوری به خاطر  حاکم بودن نگرش فلسفی عمل گرائی بر آن  است یا خیر؟

  7. روابط مفهومی بین فنآوری و دیگر شاخه های فرهنگ معاصر چیست؟

دراینجا سوالی که مطرح می شود این است که مولفه های فلسفی فنآوری را در کجا باید جست و جو کرد؟ بدیهی است که این مولفه ها را نمی توان در بین محصولات فنآوری همچون خودرو، دارو، بیماران درمان شده یا قربانیان جنگ های برپایه فنآوری یافت. این محصولات  تنها اقلامی هستند که فیلسوفان ضد فنآوری با آنها آشنایی دارند. ما باید در بین ایده های فنآوری دنبال مفاهیم فلسفی بگردیم نه در بین محصولات فنآوری؛ یعنی در تحقیقات فنآورانه و نیز در برنامه ریزی  برای تحقیق و توسعه فنآوری. احتمالا با موضوعات فلسفی در چنین جاهایی مواجه می شویم زیرا فلسفه را می توان در هر دپارتمان تفکر بالغ یافت.در واقع تفکر بالغ همیشه توسط قوانین روش شناختی، و نیز اصول هستی شناختی و اخلاقی هدایت ( یا سوء هدایت) و کنترل ( یا تقویت ) می شود. کافی است درباره مسائلی که طراحی هر محصول نو ایجاد می کند، بیشتر بیاندیشیم. آیا دانش علمی مرتبط با طراحی و ساخت این محصول قابل اتکاء است و آیا احتمالا چنین دانشی کافی خواهد بود؟ آیا محصول نو اساسا نو خواهد بود – یعنی ویژگی های کاملا نوظهوری را نشان می دهد- یا نه محصول نو صرفا بر اساس مرتب سازی دوباره اجزاء موجود و شناخته شده شکل می گیرد؟  آیا باید محصول نو را به گونه ای طراحی کرد که عملکرد، سودمندی اجتماعی، سود شرکت یا چیز دیگری را بیشینه سازد؟

از آنجا که مولفه های فلسفی فنآوری را باید در بین ایده های فنآورانه جست و جو کرد بهتر است نخست ببینیم مکان اصلی این ایده ها در کجا قرار دارد. علاوه بر این، از آنجا که درباره اینکه فنآوری شامل چه چیزی می شود ( و بالطبع شامل چه چیزی نمی شود) تردید هایی وجود دارد همگام با درک بهتر فنآوری باید شاخه های متعدد آن را شناسایی کنیم.

ما فنآوری را حوزه ای از تحقیق و اقدام می دانیم که هدف آن کنترل یا تبدیل واقعیت طبیعی یا اجتماعی است (علم محض نیز، اگر تجربی باشند، واقعیت را کنترل یا تبدیل می کنند اما چنین کاری را فقط در یک مقیاس کوچک انجام داده و هدف آنها دانستن بیشتر است و کنترل یا تبدیل واقعیت هدف غائی آنها نیست. به بیان دیگر، علم محض برای دانستن بیشتر تغییراتی در واقعیت اعمال می کنند درحالیکه درحوزه فنآوری، دانایی بیشتر برای ایجاد و اعمال تغییرات مطلوب است و نه صرفا برای دانستن بیشتر) ما فنآوری را به شاخه های زیر تقسیم می کنیم:

 

مادی:

فیزیکی ( شامل مهندسی عمران، برق، هسته ای و فضائی)

مهندسی شیمی

بیوشیمی ( شامل داروسازی)

بیولوژیک ( شامل کشاورزی، پزشکی)

 

اجتماعی:

روانشناختی ( شامل آموزش، روانشناسی، روان پزشکی)

روان- جامعه شناختی ( شامل روانشناسی صنعتی، تجاری، و جنگ)

جامعه شناختی ( شامل سیاست و حکومت داری، حقوق و قضائی، برنامه ریزی شهری)

اقتصادی ( شامل علم مدیریت، تحقیق در عملیات)

جنگی ( شامل علوم دفاعی- نظامی)

 

مفهومی:

علوم رایانه

 

عام:

نظریه اتوماتا، نظریه اطلاعات، نظریه سیستم خطی، نظریه کنترل، نظریه بهینه سازی، و غیره)

بی تردید فهرست بالا جامع نیست. برخی کارشناسان فنآوری نیز شاید از این طبقه بندی ناراضی بوده و نتوانند جایگاه خود را در آن بیابند. به هر حال قصد ما این است که تعریف واژه " فنآوری" را تا حدودی بیشتر توسعه دهیم. این تعریف شامل طبقه گلچینی می شود که نام آن را " فنآوری عام" گذاشته ام. زیرا چنین نظریه هایی را می توان تقریبا همه جا صرف نظر از اینکه با چه نوع سیستمی مواجه هستیم به کار برد. در قسمت های بعدی این مقاله می بینیم که فنآوری ها عام سهم بزرگی در شکل گیری متافیزیک فنآوری دارند. از سوی دیگر، درفهرست فوق الذکر، آینده پژوهی به طور جداگانه نیامده است زیرا این فنآوری صرفا یک نوع برنامه ریزی درازمدت است و بنابراین بخشی از فنآوری اجتماعی به شمار می رود.

اکنون بهتر است حوزه هایی را که صرف نظر از موضوع اصلی از لحاظ مفهومی بسیار غنی هستند، بررسی کنیم. چنین حوزه هایی ارزش مطالعات فلسفی بیشتر را دارد. به این منظور نخست نگاهی به فرآیند فنآورانه می اندازیم.

 

تحقیق و سیاست فنآورانه

 

درشکل 1 مراحل مختلف یک فرآیند فنآورانه را ملاحظه می کنید. اکثر ایده های فنآورانه را می توان در دو مرحله یا دو بعد فرآیند فنآورانه یافت. یکی سیاست گذاری و تصمیم گیری ( که بیشتر در دست مدیران است) و دیگری تحقیق ( که در دست پژوهشگران است). در هر فرآیند فنآوارنه سطح بالا مانند آنچه که در یک پالایشگاه نفت، در یک بیمارستان، یا در یک ارتش رخ می دهد، مدیران به اتفاق پژوهشگران فنآوری ( نه تکنیسین ها و کارکنان یقه سفید و آبی ) از ابزارهای مفهومی پیچیده و متعدد مثلا متعلق به شیمی آلی یا تحقیق درعملیات استفاده می کنند. اگر مدیران و پژوهشگران خلاق باشند شاید نظریه ها یا رویه های جدید را نیز به کار بسته یا ابداع کنند. در مجموع، فنآوری با نظریه ها بیگانه نیست و صرفا کاربرد عملی علوم محض به شمار نمی رود. در واقع فنآوری دارای یک مولفه خلاق است که می توان آن را بویژه در سیاست های فنآورانه معطوف به طراحی و نیز در تحقیقات فنآورانه مشاهده نمود.

 


شکل 1. نمودار جریان فرآیند فنآورانه
. اولین مرحله، یعنی تحقیقات علمی، معمولا جزو مراحل فرآیند فنآورانه نیست یا در یک موسسه علمی قبلا تکمیل می شود و بنابراین  در شکل از خط چین استفاده شده است. محصول نهائی یک فرآیند فنآوارانه لزوما کالاها و خدمات صنعتی نیست؛ شاید این محصولات به صورت یک موسسه عقلانی سازماندهی شده، انبوهی از مصرف کننده های مطیع کالاهای مادی یا ایدئولوژیک ، عده ای از بیماران درمان شده سپاسگزار و احتمالا سرکیسه شده، یا یک گورستان قربانیان جنگ نمود یابند.

 

 

تحقیقات فنآورانه را ملاحظه کنید. از لحاظ روش شناسی این تحقیقات با تحقیقات علمی تفاوتی ندارند. در هر دو حالت چرخه تحقیقات تقریبا شامل مراحل زیر می شود:

1- آشکار سازی و تعریف مساله

2- تلاش برای حل مساله به کمک دانش نظری یا تجربی موجود

3- اگر تلاش به شکست انجامید، ابداع فرضیات یا حتی سیستم های قیاسی فرضیات که قادر به حل مساله باشند

4- یافتن راه حل مساله به کمک سیستم مفهومی جدید

5-  چک کردن راه حل مثلا از طریق آزمایش

6-  ایجاد اصلاحات لازم در فرضیات یا حتی در فرمول بندی و تعریف مساله اصلی

 علاوه براینکه هر دو نوع تحقیق علمی و فنآورانه از لحاظ روش شناسی مشابه هستند باید گفت که هر دو هدف مدار هستند. اما نکته اینجاست که آنها اهداف متفاوتی را پیگیری می کنند. هدف تحقیق علمی حقیقت به خاطر خود حقیقت است اما هدف تحقیق فنآورانه دست یابی به حقیقت مفید و سودمند است.

کسانی که فنآوری را مساوی کاربرد ها و بروندادهای مادی آن می دانند، بعد مفهومی فنآوری را نادیده گرفته یا حتی فراموش می کنند ( نه تنها فیلسوفان ایده آلیست بلکه فیلسوفان عملگرا نیز با اینکه به اندازه کافی کنجکاو هستند اما پرمایگی مفهومی فنآوری را فراموش می کنند. بنابراین نمی توان انتظار داشت که چنین فیلسوفانی به درستی فلسفه فنآوری را مطالعه کنند). ضروری است که بین گام های مختلف فرآیند فنآورانه تمایز قائل شویم و تحقیقات فنآورانه و طراحی سیاست های فنآورانه را در کانون توجه خود قرار دهیم تا بدین ترتیب اجزا و مولفه های فلسفی فنآوری را کشف کنیم.

پیش از ادامه بحث درباره موضوع اصلی بهتر است که مروری بر یک بحث مقدماتی دیگر یعنی روابط مفهومی بین فنآوری و تعدادی از دیگر شاخه های زنده و مرده فرهنگ داشته باشیم.

 

همسایگان نزدیک فنآوری

 هیچ چیزی، بویژه هیچ فنآوری، از هیچ سر بر نمی آورد. بنابراین هیچ چیزی، بویژه هیچ فنآوری، را نمی توان جدا و منفک از خویشاوندان و همسایگان آن درک کرد. فنآروی مدرن همچون درختی از درون زمینی حاصلخیز رشد می کند. این زمین حاصلخیز همان تمدن صنعتی و فرهنگ مدرن است. در اینجا تمایز بین فرهنگ و تمدن برای درک بهتر ماهیت فنآوری بسیار مفید است. می توان بدون یک فرهنگ مدرن، یک صنعت مدرن داشت به شرط اینکه دانش فنی را از خارج وارد کرد و همچنین منتظر ظهور نوآوری های فنآورانه بزرگ نبود. می توان بدون یک صنعت مدرن تکه هایی از یک فرهنگ مدرن را داشت به شرط آنکه بتوان این فرهنگ یک طرفه و شل و ول  را تحمل کرد. اما بیرون از یک تمدن مدرن ( که شامل صنعت مدرن می شود ) و نیز یک فرهنگ مدرن ( که بی تردید شامل فنآوری مدرن می شود) رسیدن به فنآوری خلاق ممکن و میسر نیست.

دارا بودن دانش علمی و بنابراین ریاضیات در کنار دانش معمولی و مهارت های هنری  جزو پیش فرض های فنآوری مدرن می باشند. فنآوری صرفا یک محصول نهائی نیست. بلکه هر فنآوری تجربه حرفه ای مرتبط را تحت تاثیر قرار می دهد. مثلا فنآوری های مختلف تجربه عملی آموزگار، مدیر، حسابدار یا کارشناس نظامی را بهبود می بخشند. همچنین درون یا حول و حوش فنآروی همه چیز کاملا خالص نیست. در کنار مولفه های هنری و فلسفی گاهی اوقات می توان اثر شبه علم و شبه فنآوری را مشاهده کرد. در جدول 1 برخی از نزدیک ترین همسایگان فنآوری را ملاحظه می کنید. برای تکمیل این نقشه باید ریاضیات، صنایع دستی، هنر و علوم انسانی ( مطالعات فرهنگی) را نیز به آن افزود ( شکل 2 را ببینید).

 اکنون پس از ترسیم نفشه فنآوری و فهرست بندی شماتیک همسایه های آن در موقعیتی قرار داریم که می توان کاوش در زمینه فلسفه موجود در تحقیق و سیاست گذاری فنآورانه را آغاز کرد.

شبه فنآوری

حرفه تخصصی

فنآوری

علم

پیشا علم

طالع بینی

رشته‌های مهندسی

مهندسی فیزیکی

فیزیک و نجوم مدرن

فیزیک و نجوم باستان و قرون وسطی

کیمیاگری

مهندسی شیمی

مهندسی شیمی

شیمی

کانی شناسی و بخشی از کیمیاگری باستان و قرون وسطی

جوردرمانی، کیکروپراکتیک

رشته هی  کشاورزی و پزشکی

 کشاورزی و پزشکی

زیست شناسی

تاریخ طبیعی باستان و قرون وسطی

روانکاوی، خط شناسی

درمان داروئی و رفتاری

بیماری شناسی روان

روان شناسی

فلسفه ذهن

معجزه گری اقتصادی

مدیریت اقتصادی

برنامه ریزی اقتصادی و مالی

اقتصاد

 

گیگو کامپیوترینگ

محاسبه و کنترل

علم ریانه

 

 

 

معرفت شناسی فنآروی

 فنآوری و علوم محض دارای چندین فرض معرفت شناختی مشترک هستند. ما صرفا به فرضیات زیر اشاره می کنیم:

1- یک دنیای خارجی وجود دارد.

2- دنیای خارجی قابل شناخته شدن است، حتی اگر شده به صورت جزئی.

3- هر قطعه از دانش درباره دنیای خارجی را می توان بهتر کرد فقط اگر ما به این شناخت بیشتر و بهتر اهمیت داده و به آن توجه کنیم.

 فرضیات فوق به واقع گرائی معرفت شناختی تعلق دارند. البته کارشناسان کلاسیک فنآوری نه تنها یک واقع گرا بلکه معمولا یک واقع گرای سطحی بودند زیرا نمایش های واقعیت را کما بیش تصویری دقیق از آن می دانست. اما کارشناسان مدرن فنآوری اینگونه نیستند. آنها هنگام ساخت مدل های ریاضی پیچیده از اشیاء و فرآیندها یک واقع گرای منتقد باقی می مانند. این افراد می دانند که نظریه های علمی و فنآورانه تصویری دقیق نبوده و صرفا نمایه های سمبولیکی هستند که همه جزئیات ( و گاهی اوقات جوهر اصلی)  واقعیت های مرتبط را پوشش نمی دهند. آنها به خوبی می دانند که همه این نظریه ها ساده سازی بیش از حد بوده و در ضمن شامل برخی مفاهیم ( مانند میله بی جرم) هستند که در دنیای خاجی فاقد همتا می باشند.

 با این وجود یک طرز فکر عمل گرا یا ابزارگرای قوی موجب تحریف و به هم ریختگی واقع گرائی انتقادی فنآوری می شود. همان طرز فکر طبیعی که بر ذهن افراد مصمم به کسب نتایج عملی سایه افکنده است. این طرز فکر با توجه به شیوه پرداختن کارشناسان فنآوری به واقعیت و دانش مرتبط با آن کاملا آشکار است.

 در نظر کارشناس فنآوری، واقعیت، که موضوع عینی علم محض به شمار می رود، صرفا حاصل جمع  منابع اعم از طبیعی و انسانی است و دانش مبتنی بر واقعیت که هدف عمده علم می باشد، اصولا یک هدف ابزاری است. به بیان دیگر در حالیکه در نظر دانشوران، موضوع مطالعه یک هدف بنیادی - غائی است در نظر کارشناسان فنآوری موضوع مطالعه صرفا یک هدف مقطعی- ابزاری است. تعجبی ندارد که ابزار گرائی ( عمل گرائی، عملیات گرائی) برای کارشناسان فنآوری و نیز کسانی که فنآوری را با علم محض اشتباه می گیرند، اینقدر جذاب و مطلوب باشد.

 یک کارشناس فنآوری به خاطر طرز فکر عمل گرا مایل است هر بخشی از طبیعت را که یک منبع نیست و امیدی نمی رود که درآینده باشد، کنار بگذارد. به همین دلیل، وی بخش هایی از فرهنگ را، که احتمالا نمی تواند ابزار خوبی برای تحقق اهدافش باشد، کنار می گذارد. البته چنین طرز برخوردی تا زمانی صادق است که یک کارشناس فنآوری آنقدر ذهن بازی داشته باشد که هر آنچه را که قبول نمی کند دست کم تحمل کند.

 این طرز فکر عمل گرا نسبت به دانش را می توان بویژه در شیوه نگرش کارشناس فنآوری به مفهوم حقیقت مشاهده کرد. وی مفهوم سازی حقیقت را به عنوان کفایت ذهن یا فکر به اشیاء می پذیرد، اما فقط تا زمانی به داده ها، فرضیات، و نظریه های حقیقی اهمیت می دهد که چنین حقیقت هایی به پیامدهای مطلوب بیانجامند. به بیان دیگر او اغلب یک نیمه حقیقت ساده را به یک حقیقت کامل و پیچیده ترجیح می دهد.  وی مجبور است که این گونه باشد چرا که همیشه برای کسب نتایج مفید عجله دارد. همچنین، هر گونه خطا در نادیده گرفتن برخی عوامل ( یا مثلا صرف نظر کردن از ارقام اعشاری ) احتمالا تحت الشعاع اغتشاشات پیش بینی ناپذیر که شاید در سیستم واقعی رخ دهند، قرار می گیرد.  بنابراین، بر خلاف یک دانشور فیزیکدان، شیمی دان، یا زیست شناس، وی نمی تواند سیستم های خود را در برابر شوک ها محافظت کند مگر اینکه سازو کار های جذب کننده شوک در آنها تعبیه کند. به دلایل مشابه، یک کارشناس فنآوری تا زمانی که نظریه های سطحی و ساده خوب از عهده کار برمی آیند هیچگاه به سمت نظریه های عمیق و غامض نمی رود. البته اگر نظریه های پیچیده و عمیق نوید موفقیت به او بدهند به سمت آنها گرایش پیدا می کند، مگر اینکه یک شبه کارشناس فنآوری باشد. ( مثلا وی هنگام طراحی قطعات حالت جامد از نظریه کوانتوم جامدات استفاده می کند، یا برای تولید بذرهای اصلاح شده ذرت از ژنتیک بهره می جوید). خلاصه اینکه کارشناس فنآوری در مجموع مخلوطی از واقع گرائی انتقادی و عمل گرائی را به کار بسته و با توجه به نیازها و الزاماتی که دارد ترکیب این مخلوط را تغییر می دهد. شاید چنین به نظر رسد که او نخست یکی از این نگرش های معرفت شناختی و سپس دیگری را تایید می کند اما واقعیت این است که او هیچ اهمیتی به گرایش ها و وابستگی های فلسفی خود نمی دهد و فقط به فکر افزایش کارایی خودش است.

نظریه های متافیزیکی که توسط فنآوری معاصر تکامل یافته اند، به طبقه ای تعلق دارند که من آن را " فنآوری عام" می نامم. اینها نظریه های درجه بالا و البته غالبا ازلحاظ ریاضی ساده مانند نظریه اتوماتا، نظریه عام ماشین ها، نظریه شبکه، نظریه سیستم خطی، نظریه اطلاعات، نظریه کنترل، و نظریه بهینه سازی هستند. شایسته است که به دلائل زیر این نظریه های فنآورانه ( یا علمی) را نظریه های هستی شناختی نیز تلقی کنیم.

 نخست اینکه در آنها ویژگی های عام کل سیستم ها و نه نوع مشخصی از سیستم مطرح شده و مد نظر قرار می گیرد. به بیان دیگر، آنها نظریه های بین رشته ای به شمار می روند ( مثلا نظریه اتوماتا و نظریه کنترل در رشته های تخصصی مختلف کاربرد دارند). دوم اینکه نظریه های مذکور آزاد از ماده ( مستقل از هر نوع ماده) بوده و بالطبع از هر قانون فیزیکی یا شیمایی معینی مستقل هستند ( کانون تمرکز این نظریه ها به جای ترکیب و ساز و کار مشخص متوجه ساختار و رفتار است). سوم اینکه این نظریه ها تا زمانی که در یک سیستم معین به کاربرده نشوند، آزمون ناپذیرند چرا که به خودی خود هیچ پیش بینی نمی کنند ( در واقع چنین نظریه هایی فقط زمانی آزمون پذیرند که آنها را به همراه اقلامی از اطلاعات مشخص مربوط به سیستم های واقعی و معین به کار برد و بنابراین اقدام به پیش بینی آینده سیستم ها کرد).

در مجموع باید گفت که کارشناسان فنآوری چه بخواهند و چه نخواهند یک بنای مفهومی ساخته اند که در آن متافیزیک علم به همراه متافیزیک متمایز فنآوری سکنی گزیده است. اگرچه بحث درباره متافیزیک در دانشکده های فلسفه ممنوع شده است، در دانشکده های فنآوری پیشرفته، متافیزیک کماکان زنده و سر حال است.

 

جهت گیری ارزشی فنآوری

در نظر یک دانشور، همه موضوعات عینی به یک اندازه برای مطالعه ارزشمند بوده و همه آنها تهی از ارزش هستند . اما در نظر کارشناس فنآوری این گونه نیست. وی واقعیت را به منابع، مصنوعات، و مابقی افراز می کند؛ مابقی یعنی همه چیزهای بی فایده. برای او مصنوعات بیشتر از منابع و منابع بیشتر از مابقی ارزش دارند. بنابراین کیهان شناسی او عاری از ارزش نیست، بلکه شبیه هستی شناسی ارزشمدار در فرهنگ های ابتدائی و باستانی است. با ارائه یک مثال این نکته را بیشتر توضیح می دهیم.

تصور کنید P و Q دو مولفه یا ویژگی یک سیستم فنآوری معین باشند. همچنین فرض کنید که  Q درP مداخله کرده یا از آن جلوگیری می کند. اگر ( در نظر کارشناس فنآوری) P مطلوب باشد آنگاه غالبا Q یک ناخالصی نامیده می شود. در نتیجه کارشناس فنآوری   Q را یک چیز فاقد ارزش می داند که باید کمینه شده یا خنثی شود مگر اینکه وجود این ناخالصی برای کسب مولفه ثالث مطلوب R ( مثلا رسانائی، شب نمائی، یا یک رنگ مشخص) لازم باشد. بر عکس، در نظر یک دانشور، مولفه Q شاید از بعضی جهات برای مطالعه بیشتر جالب یا غیر جالب باشد، اما وی هیچگاه Q را بی ارزش تلقی نمی کند.

این جهت گیری ارزشی در دانش و اقدام فنآوری با بی طرفی ارزشی در علم محض متباین است. درست است که علم اجتماعی ارزش ها را نادیده نگرفته بلکه تلاش می کند آنها را مد نظر قرار دهد. اما در علم محض هیچ چیزی، حتی آلاینده ها، به معنی ارزشی کلمه، خالص یا ناخالص نیست. در علم محض ارزشگذاری به جای موضوع مطالعه در مورد ابزارهای پژوهش ( مثلا تکنیک های اندازه گیری) و پیامدها ( مثلا نظریه ها) اعمال می شود. به عنوان مثال، یک نظریه درباره کره ماه شاید بهتر ( درست تر) از نظریه دیگر باشد، اما خود ماه نه خوب است نه بد. در حالیکه در نظر یک دانشمند فضائی و سیاستمداری که از او حمایت می کند، این گونه نیست. به بیان دیگر، کارشناس فنآوری همه چیز را ارزشگذاری می کند، اما یک دانشور، در مقام یک دانشور، فقط فعالیت خود و پیامدهای آن را ارزشگذاری می کند. حتی رویکرد وی به ارزشگذاری، از شیوه ای عاری از ارزش تبعیت می کند.

جهت گیری ارزشی فنآوری فرصت بزرگی در اختیار فیلسوف قرار می دهد تا به جای فراهم سازی " جداول ارزشی" مقدماتی ( یا قراردادی) فرآیند ارزشگذاری را در موارد عینی و ملموس تحلیل کند .حتی وی می تواند با الهام از این جهت گیری ارزشی، نظریه های ارزشی واقع گرایانه بسازد که در آنها ارزشگذاری به عنوان یک فعالیت انسانی و بسیار عقلانی و در پرتو دانش معین پیشین و مطلوب های پیشین انجام می پذیرد. در واقع امروزه فنآوری نظریه ارزش را تحت تاثیر قرار داده است؛ نظریه مطلوبیت ( یا همان نظریه ارزش ذهنی) اگرچه در ابتدا به عنوان یک نظریه روانشناختی مطرح شد، اخیرا برای پاسخگوئی به نیازهای مدیران بیشتر توسعه یافته است. همچنین می توان نظریه ارزش ذهنی را دارای هماهنگی نزدیک تری با فنآوری دانست، یعنی ارزش را به عنوان درجه ارضای یک نیاز عینی تعریف کرد.

 اکنون بهتر است به موارد دیگر تاثیر فنآوری بر فلسفه اشاره کنیم.

 

فنآوری به عنوان منبع الهام بخش برای فلسفه تاریخ

همانطور که دیدیم، فنآوری مصرف کننده و تولید کننده ایده های فلسفی است. علاوه بر این، فنآوری الهام بخش توسعه های نوین و جالب در فلسفه اقدام، بویژه در فلسفه اخلاق، فلسفه حقوق، و فلسفه تاریخ است. اجازه دهید نگاهی به آخرین مورد بیاندازیم.

امروزه تعدادی از تاریخ دانان تلاش می کنند از ریاضیات در مسائل تاریخی استفاده کنند. در اینجا بهتر است به چند نمونه از ریاضی سازی تاریخ اشاره کنیم.

1- پاکسازی داده های تاریخی ( مثلا رویدادنامه ها) به کمک آمار ریاضی

2- یافتن روندها یا شبه قوانین تاریخی در تعدادی از متغیر های اقتصادی- اجتماعی

3- ساخت مدل های ریاضی از برخی فرآیندهای تاریخی مانند گسترش و انحطاط امپراتوری ها

4-  مطالعه برخی رویدادها و فرآیندهای تاریخی در پرتو نظریه تصمیم

 رویکرد آخر، یعنی کاربرد نظریه تصمیم، که تاحدودی توسط علم مدیریت مطرح شده است، با توجه به تصمیم های طراحی شده و عمدی که زندگی همه جوامع را تحت تاثیر قرار می دهند، مشروع و قابل قبول است. تصویب قوانین مهم جدید، آغاز یک جنگ، در خواست برای اعتصاب فراگیر ملی، و ظهور یک انقلاب برنامه ریزی شده، همه مواردی از کاربرد نظریه تصمیم به شمار می روند. در واقع همه مولفه های نظریه تصمیم وجود دارند یا می توان آنها را حدس زد. این مولفه ها عبارتند از : تصمیم گیرانی که قصد دارند مطلوبیت مورد انتظار خود را بیشینه سازند، اهداف عملیاتی، مطلوبیت اهداف، ابزار یا گزینه های اقدام مد نظر تصمیم گیران، و نهایتا احتمال دست یابی به یک هدف مشخص از طریق یک ابزار مشخص.

 فلسفه تاریخ در پرتو نظریه تصمیم، یک بعد کاملا جدیدی کسب می کند، البته به شرط اینکه از آن برای رستاخیز نظریه قهرمان بزرگ تاریخ استفاده نشود، زیرا قطعا حوزه های مهمی از تاریخ نگاری مانند تاریخ گمنام، که توسط جمعیت شناسی تاریخی مطالعه می شود، جغرافیای تاریخی، و نیز تاریخ اقتصادی، فراتر از دسترس رویکرد نظریه تصمیم باقی می مانند. به هر حال، در یک جامعه فنآورانه، اقدامات عقلانی ( و البته متاسفانه اغلب شرورانه) که برپایه سیاست های به دقت طراحی شده استوار هستند، نقش مهمی ایفاء کرده و بنابراین می توان تا حدودی به کمک نظریه تصمیم آنها را بهتر درک کرد.

 

فنآوری به عنوان منبع الهام بخش برای فلسفه اخلاق و حقوق

حوزه های دیگر فلسفه اقدام که فنآوری در پرورش آنها موثر واقع می شود، عبارتند از فلسفه اخلاق و فلسفه حقوق. فنآوری به این دو می آموزد که هنجارها را بر حسب دستورات مستدل یا حتی نتایج استدلال تعریف کنند. بنابراین، کارشناس فنآوری به جای صدور فرمان های کورکورانه به شکل " X را انجام بده" یا هنجارهای اخلاقی کورکورانه به شکل " تو باید X  را انجام دهی" راه دیگری را پیش می گیرد. وی دستورات مستدل را به شکل " X  را انجام بده تا به Y  برسی" ( بر پایه این دانش که انجام دادن X   موجب ظهور قطعی یا احتمالی Y  می شود) بیان می کند. از طریق بیان صریح استدلال پشتیبان یک دستور اقدام، با یک تیر سه نشان زده می شود. نخست اینکه سد بین واقعیت و هنجار شکسته می شود. دوم اینکه تصمیم گیری اخلاقی به تصمیم گیری عقلانی تبدیل می شود. و نهایتا اینکه فرد منطق هنجارها را کنار می گذارد.

 این پیشنهاد، حتی اگر امکان پذیر باشد، به ما اجازه نمی دهد که اخلاق عاری از ارزش بسازیم. چنین کاری غیر ممکن خواهد بود، زیرا تصمیم گیری اخلاقی به اندازه طراحی سیاست های فنآورانه جهت گیری ارزشی دارد. در عوض، فنآوری به ما یاد می دهد که به منظور دریافت منتقدانه و عدم پیروی کورکورانه ( از آئین نامه های اخلاقی و حقوقی) ارزش های خود را صریح و مستدل کنیم. به بیان دیگر، ترجمه بی کم و کاست یک جمله هنجاری به یک جمله اخباری عاری از ارزش، غیر ممکن است. از سوی دیگر، می توان یک هنجار را به یک جفت قانون جمله- ارزش- جمله تجزیه کرد. مثلا "X  را انجام بده" یا  " تو باید  X را انجام دهی" شاید خلاصه شده این جمله باشد که " وجود دارد یک Y  به قسمی که X  موجب ظهورY  می شود و Y  برای تو ارزشمند است" ( پس X را انجام بده) یا " وجود دارد یک Z  به قسمی که انجام ندادن X موجب ظهور Z می شود و Z برای تو ضد ارزش است" ( پس تو باید X  را انجام دهی). اگرچه دستور ( یا هنجار) فوق الذکر از لحاظ منطقی با جمله بعدی معادل نیست، اما از این بابت که اولی حالت مختصر دومی است، با یکدیگر مرتبط هستند.

 به عنوان مثال " تقلب نکن" را می توان به این صورت باز کرد: "هر تقلبی آسیبی می رساند و تو نمی خواهی هیچ آسیبی برسانی" ( پس تقلب نکن). همین هنجار را می توان به صورت دیگر نیز باز کرد: "هر تقلبی اعتبار تو را در معرض خطر قرار می دهد و تو می خواهی اعتبار خودرا به خوبی حفظ کنی." چنین ابهامی را باید ناشی از خود هنجار دانست و نه ناشی از ترجمه عقلانی آن. در هر صورت یک هنجار، وقتی درحالت اخباری فورموله می شود، به صورت پیامد مجموعه ای پیش فرض ها ظهور می یابد. حداقل یکی از این پیش فرض ها بیان کننده یک قانون و حداقل یکی دیگر از آنها یک قضاوت ارزشی است. درنتیجه هنگام پرداختن به هنجار ها فقط ضروری است که از منطق معمولی ( به جای منطق هنجارها) و نظریه ارزش استفاده کرد. به بیان دیگر، می توان علم هنجاری را بدون هنجارها  و فقط با ارزش ها دوباره ساخت.

 آنچه درباره اخلاق گفته شد درباره فلسفه حقوق نیز صدق می کند. در اینجا نیز، هنجارها به عنوان گزاره های پیچیده از هم باز شده یا به عنوان نتیجه مجموعه ای از پیش فرض ها مطرح می شوند. به عنوان مثال، " باید قاتل ها از جامعه دور نگه داشته شوند" تا حدودی از این جمله نتیجه می شود که " قاتل ها ساختار اجتماعی را به خطر می اندازند و ما برای ساختار اجتماعی ارزش قائل هستیم". این هنجار را نیز می توان از مجموعه دیگری از پیش فرض ها در حوزه ای دیگر نتیجه گرفت. مثلا، " قاتل ها افراد بیماری هستند و آزاد گذاشتن افراد بیمار در جامعه کاری ضد ارزشی است." پیش فرض ها و استدلال های رسیدن به هنجار مذکور را می توان از طریق نظام های ارزشی دیگر نیز بیان کرد. مزیت باز کردن و گسترش یک گزاره هنجاری واضح است: قانون گذار مجبور می شود مبانی استدلالی مربوط به قانون اثباتی خود را – که اغلب سنگدلانه، ناعادلانه یا حتی مبهم است- کاملا صریح و برهنه بیان کند. همچنین مفهوم گسترش گزاره هنجاری از قانون گذار دعوت می کند که فنآوری حقوقی را برپایه قوانین جامعه شناسی و روان شناسی استوار سازد.

در مجموع ما با الهام از فلسفه فنآوری می توانیم هر مجموعه از واجبات را که از سوی یک مرجع مقتدر صادر شده است با مجموعه ای از دستورات مستدل که بر پایه قوانین ( روان شناختی و جامعه شناختی) و قضاوت های ارزشی استوار هستند، جایگزین کنیم. بدین ترتیب هر چیز ضمنی یا حتی پنهان را می توان تحلیل، نقد، دوباره سازی و نظام مند کرد. از این رو، فنآوری به عنوان یک الگوی روش شناختی برای علوم هنجاری و بویژه اخلاق نقش مهمی ایفاء می کند. البته متاسفانه فنآوری تا کنون نه تنها به عنوان یک الگوی اخلاقی کاری انجام نداده بلکه خود نیازمند برخی تحدید های اخلاقی است. در بخش بعد به این موضوع می پردازیم.

 

تردیدهای اخلاقی فنآوری 

دانستن به خودی خود خوب است ( حتی دانستن اینکه چطور در انسانی درد ایجاد کنیم شاید مفید باشد چرا که به کمک این دانش می توان از اعمال درد اجتناب کرد). اما شیوه ها و ابزار های مختلفی برای دانستن وجود دارد و برخی از این ها غیر اخلاقی هستند؛ مثلا شکنجه کردن یا کشتن افراد برای بهتر فهمیدن ترس. بنابراین تحقیقات علمی تا حدودی در گیر اخلاقیات می شوند. هنگام عمل، وجود چند خط قرمز نسبتا آشکار برای مطرح نشدن چنین موضوعاتی معمولا کافی هستند. البته حوزه های مبهمی نیز وجود دارند که می توان دامنه آنها را محدود کرد. به عنوان مثال، هنگام تحقیقات علمی راجع به ترس، شکنجه ملایم عیبی ندارد به شرط اینکه با رضایت آزادانه سوژه مورد مطالعه انجام شده و بتوان با ایمنی پیش بینی کرد که چنین کاری ضربه تکان دهنده  به او وارد نمی کند. خلاصه اینکه علم محض صرفا نیازمند یک کنترل اخلاقی خارجی ملایم می باشد. در واقع، در تحقیقات علمی یک آئین نامه اخلاقی شامل مواردی همچون صداقت، مسوولیت پذیری و کار سخت تهیه شده است که می تواند الهام بخش دیگر فعالیت های انسان باشد.

 

 اما در قلمرو فنآوری وضع به گونه دیگری است. در اینجا نه تنها برخی از ابزارها و شیوه های دانستن احتمالا ناپاک هستند، بلکه کل فرآیند فنآورانه شاید به خاطر هدف گیری مطلق مقاصد شرورانه، غیر اخلاقی باشد. به عنوان مثال، انجام تحقیقات درباره راه های برگ زدائی شیمیایی جنگل ها، سمی کردن ذخائر آب شرب، معلول کردن غیر نظامیان، شیره مالیدن سر مشتریان و رای دهندگان، و موارد مشابه کاری شرورانه است زیرا دانشی که از این تحقیقات حاصل می شود احتمالا برای مقاصد شرورانه به کار رفته و بعید است که در خدمت مقاصد خیرخواهانه قرار گیرد. در اینجا بحث کاربرد اتفاقی و غیر منتظره یک قطعه دانش خنثی در راستای اهداف شرورانه مانند سوء استفاده از یک چاقو مطرح نیست، بلکه باید اذعان کرد که فن انجام کار شروانه به خودی خود شر محسوب می شود. اقلام ارزشمند انگشت شماری که شاید چنین فنآوری هائی تولید کنند آنقدر کم هستند که نمی توانند بروندادهای منفی را جبران کنند. مثلا اگر می توانید یک کاربرد خیرخواهانه برای زرادخانه های تسلیحات شیمیائی یا روش های طراحی و سازماندهی عقلانی یک تشکیلات اردوگاه مرگ مثال بزنید.

 در نتیجه فنآوری می تواند یک برکت باشد یا یک نکبت. اعتقاد به اینکه فنآوری، اگر نه در کوتاه مدت پس در درازمدت، همیشه یک برکت می باشد، اصلی است که تعدادی از فیلسوفان هوادار پیشرفت از آغاز دوره مدرن آن را موعظه کرده اند. دیگر فیلسوفان در عوض ادعا کردند که فنآوری نکبت است. اما دلائل آنها برای ضدیت با فنآوری نادرست بود زیرا با پیشرفت اجتماعی و گسترش فرهنگ مخالف بودند. تنها اخیرا اکثر ما فیلسوفان دریافته ایم که فنآوری به خودی خود می تواند شر باشد و بنابراین باید آن راچک کرد. ما آموخته ایم که اگرچه فنآوری در برخی حوزه ها ( مثلا رشد تولید ناخالص ملی) موجب پیشرفت شتابان می شود، اما در دیگر حوزه ها ( مثلا کیفیت زندگی) موجب انحطاط شتابان شده و حتی موجودیت بیوسفر زمین را تهدید می کند.

 التبه باید اذعان کرد که پرهیز از شرارت های فنآوری میسر است. به استثنای موارد اثرات جانبی سوء و غیر منتظره، فنآوری می تواند به جای نیمه مقدس و نیمه شیطانی بودن، کاملا خیر باشد. این مسوولیت متوجه سیاست گذاران است تا از پژوهشگران فنآوری بخواهند اقلام فنآورانه خیر خواهانه تولید کنند. همچنین کارشناس فنآوری مختار است که از دستورات سیاستگذاران برای تولید فنآوری شرورانه تمرد کند. در هر حال، فنآوری به خاطر ماهیتی که دارد به یک سو تعهد اخلاقی داشته و نیازمند برخی مهارهای اخلاقی است.

 

اخلاقیات فنآوری

 هر فعالیت انسان توسط آئین نامه ای رفتاری که بخشی حقوقی و بخشی اخلاقی است، صریحا کنترل شده یا قابل نقد است . بویژه فرآیند فنآورانه معمولا توسط عبارت های معروف زیر هدایت ( یا سوء هدایت) می شود:

1- انسان جدا از طبیعت و ارزشمند تر از آن است.

2- انسان از حق ( یا حتی وظیفه) تسخیر طبیعت برای ارضای منافع ( شخصی یا اجتماعی) خود برخوردار است.

3- کار نهائی فنآوری، بهره برداری کامل از منابع طبیعی و انسانی ( برای افزایش نامحدود تولید ناخالص ملی) با کمترین هزینه و بدون توجه به هیچ چیز دیگر است.

4- کارشناسان فنآوری و تکنسین ها از لحاظ اخلاقی مسوولیتی ندارند. آنها صرفا باید وظایف خود را انجام دهند بی آنکه محذورات اخلاقی یا زیبائی شناختی تمرکزشان را بر هم زند. توجه به این محذورات صرفا در حوزه مسوولیت سیاست گذران فنآوری است.

عبارت های فوق الذکر هسته اصلی اخلاقیات فنآوری را شکل می دهند که تا کنون در همه جوامع صنعتی، صرف نظر از نوع سازمان اجتماعی، رواج داشته اند. قطعا خود فنآوری چنین باورهایی را توجیه نمی کنند، بلکه آنها بهره برداری نامحدود از منابع طبیعی و اجتماعی را توجیه می کنند. علاوه براین، چنین باورهایی درون حوزه علم و فنآوری تکامل نیافته اند بلکه خاستگاه آنها مذاهب، ایدئولوژی ها، و مکاتب فلسفی می باشد.

 

در سال های اخیر ما اعتقاد خود را به باورهای مذکور از دست داده یا حتی همه آنها را یکجا رد کرده ایم زیرا دریافته ایم که از نیمه تاریک فنآوری چشم می پوشند. البته هنوز یک آئین نامه اخلاقی جایگزین پیشنهاد نداده ایم. اما اکنون زمان آن رسیده است  که بکوشیم مجموعه ای از اخلاقیات فنآوری جایگزین بسازیم؛ اخلاقیاتی با مطلوب های متفاوت و بر مبنای دانش عمیق تر ما درباره طبیعت و جامعه. متاسفانه در آغاز قرن هفدهم و هنگامی که آئین نامه اخلاقی قدیمی نوشته می شد، اجداد ما از چنین دانشی بهره مند نبودند. اگر واقعا دوست داریم که فنآوری مدرن را حفظ کرده و مولفه های شرورانه آن و اثرات سوء جانبی آن را کمینه کنیم، باید یک آئین نامه اخلاقی برای فنآوری طراحی و اجرا کنیم هر فرآیند فنآورانه و نتایج آن را در سطوح فردی و اجتماعی پوشش دهد. چنین آئین نامه ای باید شامل دو لایه متمایز باشد. نخست یک آئین نامه اخلاقی فردی را کارشناس فنآوری در مقام کارشناس فنآوری. این آئین نامه باید شامل اخلاقیات علم یعنی مجموعه هنجارهای اخلاقی برای تضمین جست و جوی حقیقت و اشاعه آن بوده و همچنین باید مسائل اخلاقی خاصی را که کارشناس فنآوری هنگام تلاش برای کسب اهداف غیر ادارکی با آنها مواجه می شود، در بر گیرد. از طریق وضع این هنجارهای اضافی باید بر مسوولیت شخصی کارشناس فنآوری در حرفه تخصصی خود و نیز وظیفه سرباز زدن از مشارکت در هر پروژه دارای اهداف ضد اجتماعی تاکید شود. دوم اینکه این واجبات اخلاقی فردی، یا بهتر بگوئیم دستورات مستدل، باید با یک آئین نامه اخلاقی اجتماعی برای سیاستگذاری و تحقیق و توسعه فنآوری سازگار بوده، اجازه پیگیری اهداف ضد ارزشی را نداده و هر فرآیند فنآورانه را که علی رغم پیگیری اهداف ارزشمند، به تحقق دیگر مطلوب ها آسیب جدی می رساند، محدود کند. علاوه بر این، آئین نامه اخلاقی اجتماعی باید با الهام از نیازها و مطلوب های کل جامعه تعریف شود و نه توسط یک گروه دارای امتیاز ویژه درون جامعه. در غیر این صورت، آئین نامه مذکور ناعادلانه بوده و ضمانت اجرائی نخواهد داشت.

 در صورت وجود این آئین نامه های اخلاقی، ظهور دانشمندانی که مثلا از یک سو به خاطر مشارکت در پیشرفت تحقیقات ذرات بنیادی لایق دریافت جایزه نوبل بوده و از سوی دیگر به خاطر مشارکت در طراحی سلاح های کشتار جمعی لایق محکومیت قضائی باشند، غیر ممکن یا حداقل نکوهید و زشت خواهد بود. اگر آئین نامه های اخلاقی دوگانه ، یکی برای دانشوران پاک و دیگری برای کارشناسان فنآوری ناپاک، وجود نمی داشت دیگر کسی امروزه درباره استانداردهای اخلاقی دوگانه از خود تسامح و تساهل نشان نمی داد. اگر قصد کنترل فنآوری را داریم باید یک مجموعه اخلاقیات فنآوری داشته باشیم که طیف گسترده و کاملی را از دانش ناب گرفته تا اقدام عملی به خوبی پوشش دهد.

 

نتیجه گیری: محوریت فنآوری

هیچ کسی انکار نمی کند که فنآوری در تمدن صنعتی نقش محوری ایفاء می کند. آنچه گاهی اوقات انکار می شود این است که فنآوری یک بخش اساسی از فرهنگ روشنفکری مدرن را تشکیل می دهد. در واقع اغلب چنین تصور می شود که فنآوری با فرهنگ بیگانه بوده یا حتی رابطه ای خصم آمیز با آن دارد. این یک اشتباه است؛ اشتباهی که به غنای فکری فرآیند فنآورانه و بویژه جنبه خلاقانه آن خیانت می کند. این اشتباه عواقب ناخوشایندی نیز در پی دارد، چراکه موجب تربیت فرهنگیان و فرهیختگانی می شود که دارای ذهنیت و ابزارهای مفهومی پیشا صنعتی بوده و هر چیزی درباره زندگی مدرن را، که از آن سر در نمی آورند، کوچک و بی اهمیت شمرده و از آن می ترسند. وقتی چنین روشنفکرانی در نهادهای دولتی یا آموزشی سنگر می گیرند، تلاش می کنند کارشناسان فنآوری را به عنوان یک عده افراد بی فرهنگ که تنها وظیفه شان فراهم سازی آسایش مادی است، در اتاق های ساده و محقر خود نگه دارند. فرهیختگان با این رفتار خود شکاف بین خرده فرهنگ های مختلف را عمیق تر کرده و فرصت مشارکت در راهبری مسیر فنآوری را در جهت منافع کلان جامعه از دست می دهند.

مانند دیگر فرهنگ ها، فرهنگ ما نیز سیستمی پیچیده و متشکل از مولفه های ناهمگون متعامل است. برخی از این مولفه ها دوران اوج خلاقیت خود را پشت سر گذاشته اند، مولفه های دیگری شکوفه کرده اند و بقیه نیز فقط جوانه زده اند. بخش هایی از علوم انسانی، ریاضیات، علم ( طبیعی و اجتماعی)، فنآوری و هنر مولفه خلاق فرهنگ ما را تشکیل می دهند. در بین آنها فنآوری مدرن یک مولفه اساسی و از همه جوان تر است. شاید به همین دلیل است که هنوز به طور کامل نقش محوری آن را در فرهنگ خود  درک نکرده ایم. در واقع، فنآوری نه تنها مولفه ای منزوی و جدا نیست بلکه با دیگر شاخه های فرهنگ به شدت تعامل دارد ( در حالیکه مثلا هنر تعامل آنچنانی با ریاضیات ندارد). علاوه براین، فنآوری و علوم انسانی ( بویژه فلسفه) تنها مولفه های فرهنگ زنده هستند که با دیگر مولفه ها پیوند و تعامل قوی دارند ( شکل 2 را ببینید). بویژه اینکه فنآوری با چندین شاخه از فلسفه نظام مند مانند منطق، معرفت شناسی، متافیزیک، نظریه ارزش، و اخلاق به شدت تعامل دارد.

 فنآوری نه تنها با همه بخش های زنده فرهنگ معاصر، بویژه فلسفه، تعامل دارد بلکه تا حدودی با برخی از آنها هم پوشانی دارد. بنابراین، طراحی معماری و صنعتی در محل تقاطع فنآوری و هنر قرار دارد، بخش قابل توجهی از فیزیک و شیمی به همان اندازه که علم است مهندسی نیز هست. ژنتیک کاربردی تقریبا از ژنتیک محض غیر قابل تشخیص است و حتی همانطور که اشاره شد در تقاطع فنآوری و فلسفه مقداری متافیزیک وجود دارد.



 

شکل 2. نمودار جریان سیستم فرهنگ معاصر. مولفه های غیر خلاق فرهنگ از شکل حذف شده- اند.

 

فنآوری همانند علم کالاهای فلسفی را مصرف، تولید و توزیع می کند. برخی از اینها همان چیزهایی اند که علم آنها را فعال کرده است، برخی دیگر نیز متافیزیک مختص فنآوری به شمار می روند. بنابراین به خاطر تاکید فنآوری بر مفید بودن و سودمندی، در هستی شناسی فنآوری رگه هایی از عمل گرائی مشاهده می شود و از این رو در مقایسه با معرفت شناسی لطیف تحقیقات علمی معرفت شناسی فنآوری کمی زمخت تر خواهد بود. از سوی دیگر، متافیزیک و اخلاقیات فنآوری در مقایسه با متافیزیک و اخلاقیات علم غنی تر است.

با توجه به پرمایگی مفهومی فنآوری و پیوندهای چندگانه فنآوری و دیگر مولفه های خلاق فرهنگ مدرن، فنآوری در فرهنگ معاصر نقش محوری دارد. اگر ما به سلامتی و حتی حفظ جان فرهنگ خود اهمیت می دهیم نباید یکپارچگی اندام وار فنآوری را با دیگر اجزای فرهنگ مدرن نادیده بگیریم. اگر ما می خواهیم برای چک کردن نیمه تاریک فنآوری کنترل کامل آن را در دست بگیریم نمی توانیم از ماهیت آن چشم پوشی کنیم چه رسد به اینکه از آن بیزار باشیم. بنابراین باید به توسعه همه رشته های تخصصی مرتبط با فنآوری و بویژه فلسفه فنآوری اهمیت دهیم چرا که گاهی اوقات بعضی افراد آن را با فلسفه علم اشتباه می گیرند. تاریخ، جامعه شناسی، و روان شناسی فنآوری درباره فنآوری و کارشناسان فنآوری اطلاعات زیادی به ما می دهند اما فقط در فلسفه فنآوری است که می توان بر شناخت بهتر موضوعاتی همچون روش شناسی، معرفت شناسی، متافیزیک و اخلاقیات فنآوری تمرکز کرد.

همسازی با عصر اطلاعات

چکیده

در این مقاله تحولات جوامع در گذار از عصر صنعت به عصر اطلاعات بررسی میشود؛ عصری که در آن تاکید بی سابقه ای بر دانش و توانمندیهای فردی نهاده میشود. همچنین تمایز بین داده ها و اطلاعات در رایانه ها مد نظر قرار گرفته و گذار به سطوح عالیتر پردازش اطلاعات و ظهور سیستمهای شبه هوشمند پشتیبان تصمیم مطالعه میشود. درآینده پرورش سرمایه انسانی یکی از الزامات بنیادی موفقیت سازمانهای دانش بنیان خواهد بود. در چنین سازمان هایی، روشهای سنتی کنترل سلسله مراتبی کارکنان و قدرتمداری جای خود را به رهبری جمعی و گسترده ای میدهد که در آن ساختار های شبکه ای حرف اول را می زنند.

 

مقدمه: عصر تغییرات عمیق

ما در محیطی زندگی میکنیم که همه چیز در آن نسبی است و با این حال دائماً در جستجوی قطعیت هستیم. انسان زمانی احساس راحتی میکند که مطلقاً مطمئن باشد در آینده چه اتفاقی رخ خواهد داد و همچنین رویداد پیش بینی شده برخلاف تجارب موفقیت آمیز پیشین او نخواهد بود. در واقع اعتماد به نفس ما بستگی به تجارب گذشته ما دارد. بی شک هر تغییری در محیط بر تجارب ما می افزاید اما واکنش عاطفی و آنی ما ترسی عمیق از این است که نتوانیم به شکلی رضایتبخش با چنین تغییری کنار بیاییم. ما به این واقعیت که تغییر پیش شرط لازم برای کسب تجربه است فقط پس از اینکه یک دوره کوتاه مدت هراس و اضطراب را پشت سر گذاشتیم اذعان میکنیم. این رابطه متناقض نما بین نیاز عاطفی ما برای ثبات و پیش بینی پذیری وقایع از یک سو و واقعیت محیط متغیری که همه چیز در آن نسبی است و هیچ چیز کاملاً قابل پیش بینی نیست از سوی دیگر منبع ذاتی و درونی فشار روحی و روانی بر انسان است. به علاوه، میزان این فشار روحی ظاهراًًً به صورت غیرخطی همراه با نرخ تغییر افزایش مییابد. بنابراین عجیب نیست که تغییر تمرکز از جهان فیزیکی به یک جهان مجازی _ که در حال حاضر آن را تجربه میکنیم _ چالش عمدهای در برابر آسایش عاطفی ما انسان ها باشد.

رابطه متناقض نما بین نیاز عاطفی ما برای ثبات و پیش بینی پذیری وقایع از یک سو و واقعیت محیط متغیری که همه چیز در آن نسبی است و هیچ چیز کاملاً قابل پیش بینی نیست از سوی دیگر منبع ذاتی و درونی فشار روحی و روانی بر انسان است

گذار از عصر صنعت به عصر اطلاعات نه تنها تغییرات فراوانی به بار میآورد بلکه سرعت چنین تغییراتی رو به افزایش است. در نظامهای پیچیده همساز فرض بر این است که هر گاه فاصله زمانی بین رویدادهای عمده کاهش یابد، زمان سرعت میگیرد و برعکس وقتی فاصله بین رویدادها افزایش پیدا میکند زمان کندتر میگذرد. با توجه به این که ساخت یک محصول مجازی در مقایسه با ساخت یک محصول فیزیکی زمان بسیار کمتری میبرد، سرعت تغییری که هم اکنون در عصر اطلاعات در حال تجربه آنیم، نباید شگفت آور باشد.

هیچگاه در تاریخ جوامع بشری، فرد به اندازه امروز از فرصتهای گوناگون و ابزارهای بهره برداری از این فرصتها برخوردار نبوده است

در این مقاله پنج تغییر عمدهای که هنگام گذار به عصر اطلاعات، به صورت تدریجی بنیان و ساختار جامعه بشری را به چالش می کشانند، بررسی میشود. نخستین تغییر، تاکید و تمرکز بی سابقه بر فرد است. در نگاه اول، چنین تغییری ابداً متضمن افزایش فشار روحی بر فرد نیست. مسلماً هر چقدر جامعه برای حمایت از حقوق بشر و افزایش آن، حفاظت از زندگی انسانها وایجاد فرصتهای برابر ارزش بیشتری قائل شود، آزادی بیشتر و آسایش شخصی بیشتری حاصل خواهد شد. در واقع، میتوان گفت که هیچگاه در تاریخ جوامع بشری، فرد به اندازه امروز از فرصتهای گوناگون و ابزارهای بهره برداری از این فرصتها برخوردار نبوده است. اما دست کم دو مولفه موجود در این فرصتها فشار فزایندهای بر فرد اعمال می کند. اولا دریک محیط فوق العاده رقابتی و نظام پیچیده همساز مربوط به آن ما نمیتوانیم اجازه دهیم تا فرصتها از چنگمان بگریزند. بنابراین دائماً تحت فشار هستیم که از تک تک فرصتهای پیش روی خود استفاده کنیم، مبادا افراد دیگر از آنها سود جسته و به تدریج توانمندتر شوند و در نتیجه نسبت به ما قابلیت رقابت بیشتری پیدا کنند. به عبارت دیگر، در یک محیط سریعاً دگرگون شونده، بی عملی با مجازاتی همراه است که میتواند به مراتب بزرگ تر و سنگین تر از فرصت از دست رفته باشد.

در یک محیط سریعاً دگرگون شونده، بی عملی با مجازاتی همراه است که میتواند به مراتب بزرگ تر و سنگین تر از فرصت از دست رفته باشد

دوم اینکه تمرکز برروی فرد سطح انتظارات از او را بالا میبرد، به طوری که انتظار میرود بسیار توانمند ومشتاق بهره گیری از نامحسوس ترین فرصتها باشد. در چنین شرایطی فشار ضمنی بر فرد برای کسب مهارتهای بیشتر افزایش می یابد. یک نمونه روشن آن، تقاضای روزافزون برای کسب مهارتهای گوناگون در حوزه رایانه و تسلط بر آن است که امروزه کارفرمایان در همه حوزه ها و همه موقعیتها خواستار آنند. به عنوان مثال، اشخاصی که اشتیاقی به ارتقای مهارتهای خود و افزایش پایه دانشی خویش ندارند, کم کم خود را در وضعیتی کاملاً نامساعد و رو به زوال مییابند. در گذشته پیروی و اطاعت از دستورمافوق جزو فضائل انسانی به شمار می رفت اما امروزه پیروی و اطاعت نه تنها فضیلت نیست بلکه با دیدی منفی به آن نگریسته میشود. هر چند در گذشته ابتکار عمل ، خلاقیت و نوآوری استثنا بود نه قاعده، امروزه برخورداری از چنین ویژگی هایی قاعده مورد انتظار از افراد است. با وجودی که در گذشته کسب مدرک دانشگاهی و گواهینامه های رسمی شاهدی بر دانش و مهارت فرد بود، امروزه اشخاص بر مبنای عملکردشان مورد قضاوت قرار می گیرند نه اینکه آیا گواهینامه های رسمی نشانگر مهارت خاصی را اخذ کرده اند یا خیر.

در گذشته پیروی و اطاعت از دستورمافوق جزو فضائل انسانی به شمار می رفت اما امروزه پیروی و اطاعت نه تنها فضیلت نیست بلکه با دیدی منفی به آن نگریسته میشود. هر چند در گذشته ابتکار عمل ، خلاقیت و نوآوری استثنا بود نه قاعده، امروزه برخورداری از چنین ویژگی هایی قاعده مورد انتظار از افراد است

تغییر دوم گیج کننده و شاید تا حدی مایوس کننده باشد. در جهان پیش از ظهور رایانه ها تمایز بین داده ها و اطلاعات یک موضوع کاملا آکادمیک بود که درزندگی مردم چندان تاثیری نداشت. درواقع انسانها به شکلی آگاهانه داده ها را به اطلاعات تبدیل نمی کنند بلکه به کمک یک فرآیند فکری ناخودآگاه و به طور خودکار این تبدیل را انجام میدهند. به عنوان مثال، وقتی ما با کسی راجع به یک "میز" حرف میزنیم, میتوانیم فرض کنیم که آن شخص میفهمد که ما درباره چه نوع شیئ ای صحبت میکنیم. اما، واژه "میز" هیچ معنایی ندارد. تداعی هایی که این شخص به طور شهودی با دانش و تجربه خود در رابطه با میزها به عمل میآورد، معنای میز را میسازد. به بیان دیگر، شخص به طور خودکار داده ها را از طریق کاربرد چارچوب مفهومی به اطلاعات تبدیل می کند. ما طی سالهای اخیر دریافته ایم که رایانه ها از این قابلیت ذاتی انسان ها برخوردار نیستند. قابلیت رایانه ها در ذخیره و انتقال حجم نامحدودی از داده ها که به طور خودکار به اطلاعات بدل نمیشوند به یاس و دلسردی بزرگی منجر شده است.

با وجودی که در گذشته کسب مدرک دانشگاهی و گواهینامه های رسمی شاهدی بر دانش و مهارت فرد بود، امروزه اشخاص بر مبنای عملکردشان مورد قضاوت قرار می گیرند نه اینکه آیا گواهینامه های رسمی نشانگر مهارت خاصی را اخذ کرده اند یا خیر


به عنوان مثال، شخصی شاید روزانه تقریبا ۸۰ تا ۱۰۰ نامه الکترونیکی دریافت کند. چنانچه این شخص به مسافرت رفته و نتواند چند روز به نامه های الکترونیکی خود دسترسی داشته باشد، با این وظیفه ترسناک روبرو خواهد شد که به ۴۰۰ نامه الکترونیکی یا بیشتر پاسخ دهد، و هر روز ۱۰۰ نامه جدید دیگر نیز دریافت کند. مسلماً رایانه باید بتواند این پیامها را بررسی کرده و آنها را بر اساس موضوعات مختلف دسته بندی کند: مثلا ، نامه هایی که به توجه آنی نیاز دارند؛ نامه های که با آمدن پیامهای جدید بی مصرف شده اند؛ نامه هایی که باید فوراً آنها را برای فردی دیگر ارسال کرد؛ و الی آخر. اما، رایانه نمیتواند این وظیفه ساده بنا بر معیارهای انسانی را انجام دهد زیرا این پیامهای الکترونیکی به صورت داده ها ( یعنی رشته های بیمعنای متن ) در رایانه ذخیره و توسط آن منتقل شدهاند. تحت این شرایط، ارزش سیستمهای کنونی ارسال نامه الکترونیکی بستگی به قابلیت فرد دریافت کننده در تعبیر داده های منتقل شده به صورت اطلاعات دارد که با افزودن چارچوب مفهومی به آنها صورت میگیرد. حجم عظیم داده هایی که هم اکنون در میلیونها رایانه در سراسر جهان ذخیره میشوند، چنانچه نتوان آنها را به اطلاعات تبدیل کرد، ارزش چندانی ندارد. این وظیفه چالش برانگیزی است که نمیتواند و نباید تنها توسط کاربران انجام شود. نیاز مبرم امروز، ذخیره و انتقال اطلاعات به جای داده ها در سیستمهای رایانه ای است.

حجم عظیم داده هایی که هم اکنون در میلیونها رایانه در سراسر جهان ذخیره میشوند، چنانچه نتوان آنها را به اطلاعات تبدیل کرد، ارزش چندانی ندارد


تغییر سوم ارتباط نزدیکی با مساله "داده ها" دارد. ارتباطات جهانی، پیچیدگی فزاینده ای به همراه میآورد، زیرا پیچیدگی یک وضعیت تصمیم گیری، تابعی از تعداد و ماهیت روابطی است که مولفه های آن وضعیت را به یکدیگر و به سیستمهای بیرونی متصل میکنند. این واقعیت در کنار انتظارات مردم برای افزایش کیفیت و پاسخگویی مناسب ما را وادار می سازد تا توانمندیهای انسانی خود را به کمک رایانه ها ارتقا دهیم. در سطوح عالی تصمیم گیری این نیاز نمود بیشتری دارد چرا که رایانه ها باید توانایی استدلال داشته باشند. اما به موازات اعتماد به توانایی رایانه ها برای کمک در این سطح نسبتا "هوشمند" وابستگی ما به این همکاری بیشتر می شود. تنشهای حاصل از این وابستگی فزاینده انسان به ماشین، به اشکال گوناگونی بروز خواهد کرد . مساله اعتماد به توصیه های رایانه ها؛ خطر نقض حریم خصوصی و امنیت؛ وسوسه منزوی شدن در یک جهان مجازی؛ کنار گذاشتن عزم و اراده شخصی برای سازگاری با محیط تحت کنترل رایانه ها؛ ناتوانی در تمییز قائل شدن بین جهان مجازی و جهان واقعی، و غیره نمونه هایی از چنین تنش هایی هستند.

در عصر اطلاعات، تمرکز از روی قابلیتهای فیزیکی و نیروی کار انسانی برداشته شده و بر قابلیتهای فکری و توان بالقوه تک تک افراد گذاشته می شود. نشانه های همراه این چرخش عمیق عبارتند از جایگزینی تولید انبوه با تولید رایانه ای محصولات به سفارش مشتری، وجود محصولات مجازی در تقابل با محصولات فیزیکی، و خلق و بهره برداری از دانش

تغییر چهارم به تغییر اول مربوط است، یعنی تمرکز روزافزون بر فرد و این فرض که ما در یک محیط پیچیده همساز زندگی میکنیم. در یک چنین محیطی توانمندیها و موفقیت یک سازمان تابعی از ابتکار عملها ، نو آوری ها و فعالیتها ی موجود در گره های محلی سیستم است . از سوی دیگر، کنترل مرکزی نوعاً اثربخش نیست زیرا این نوع کنترل نسبت به تغییرات محلی حساسیت ندارد. در یک چنین محیطی اندیشه وجود یک کنترل واحد به کلی بیجاست، زیرا تعدد فعالیتهای نقاط محلی به منزله مشارکت جمعی و افزاینده ای است که از مجموع سهم تک تک بخشها بسیار فراتررفته و معمولاً ماهیتی متفاوت با آن دارد. بهترین کاری که به طور متمرکز میتوان انجام داد تبادل مقصود همراه با توضیح بر مبنای پایش دائم بازخوردهاست.

همه این تغییرات به ایجاد تغییر پنجم کمک میکنند، یعنی به ظهور یک سازمان دانش بنیان. یک چنین سازمانی اعضای خود را سرمایه حقیقی خود به شمار میآورد و از هر فرصتی برای افزایش و بهبود قابلیتهای مشترک سازمان از طریق تلاش مستقل تک تک اعضا استفاده میکند. اهداف یک سازمان دانش بنیان عبارتند از پرورش و هماهنگ سازی نوآوری ها و تلاشهای شخصی بخشهای تشکیل دهنده آن.



تمرکز بر فرد

درعصر صنعت ارزش فوق العاده زیادی برای محصولات فیزیکی قائل می شدند و راههای مختلفی برای حداکثر استفاده از کار یدی نیروی انسانی که در تولید انبوه ماشینی نقشی فرعی داشت ابداع شده بود. در این نگاه ماشینی ابتکار عمل، نوآوری و اراده فرد عمدتاً یک مانع بر سر راه کنترل مرکزی و سلسله مراتبی محسوب می شد. در نتیجه محصولات کارخانه ای به ثروت تبدیل شدند و کارخانجات قابلیتهای خود را از طریق تعداد و اندازه نیروی کار خود بالا بردند

در عصر اطلاعات، تمرکز از روی قابلیتهای فیزیکی و نیروی کار انسانی برداشته شده و بر قابلیتهای فکری و توان بالقوه تک تک افراد گذاشته می شود. نشانه های همراه این چرخش عمیق عبارتند از جایگزینی تولید انبوه با تولید رایانه ای محصولات به سفارش مشتری، وجود محصولات مجازی در تقابل با محصولات فیزیکی، و خلق و بهره برداری از دانش. ارزش بسیاری که هم اینک برای مهارتهای فکری در نظر گرفته میشود سبب ایجاد یک تمایل و نیاز بی سابقه به اطلاعات شده است که نمیتوان آن را با جریان اطلاعات دستی مبتنی بر کاغذ برآورده ساخت. گام نخست در تسهیل جریان اطلاعات ایجاد ساختار زیربنایی جهانی برای انتقال فوق العاده سریع داده های دیجیتالی بوده است. گام دوم ایجاد چارچوبهای مفهومی خواهد بود که امکان تبدیل دادهها به شکلی از اطلاعات را فراهم کنند تا واحد های رایانه ای قادر به تحلیل آنها باشند. طی دهه آینده، هم نمایش اطلاعات و هم قابلیتهای تحلیل خودکار واحدهای رایانه ای به حدی ارتقا خواهد یافت که ظرفیت فعالیتهای فکری انسان را در محیط همکاری انسان و رایانه به میزان قابل ملاحظه ای افزایش خواهد داد.


اکثر مردم شکایت می کنند که تحت فشار بیش از حد اطلاعات قرارگرفته اند. اما این افسانه ای بیش نیست و چیزی به نام فشار اطلاعات وجود خارجی ندارد

در این محیط، جامعه اطلاعات محور خواهد شد و فناوری اطلاعات درهمه جوانب زندگی روزمره رسوخ خواهند کرد . ثروت کشور ها بر حسب میزان محصولات مرتبط با اطلاعات و دانش اندازه گیری خواهد شد و افراد درهمه فعالیت های خود از توانمندی بسیا ر فراوانی بهره مند خواهند شد. سه نیروی محرکه اولیه این روند عبارتند از دیجیتالی شدن همه اشکال داده ها، کاهش هزینه خدمات پردازش داده ها و تسهیل دسترسی به خدمات ارتباطات. با افزایش ارزش افراد، آنها نیز خواستار ارتقای کیفیت زندگی خود و دسترسی دائمی به محصولات مجازی عصر اطلاعات خواهند شد.



گذار از داده ها به اطلاعات

اکثر مردم شکایت می کنند که تحت فشار بیش از حد اطلاعات قرارگرفته اند. اما این افسانه ای بیش نیست و چیزی به نام فشار اطلاعات وجود خارجی ندارد. برعکس ما از حجم بیش از حد داده ها رنج میبریم. گیجی بر سر مفهوم داده ها و اطلاعات بار دیگر در اینجا نمایان است. حجم داده های سازمان نیافته بسیار زیاد است ولی آنها ارزش چندانی ندارند. طی ۱۵ سال گذشته بخشهای صنعت و تجارت به تلاشهای قابل ملاحظهای دست زده اند تا این داده های سازمان نیافته را به نظم در آورده و با استفاده از انواع سیستمهای مدیریت داده ها، آنها را به داده های معنا دارتبدیل کنند. اما حتی در این شکل سازمان یافته نیز ما با داده ها سر و کار داریم نه با اطلاعات.

داده ها به صورت اعداد و حروف بی ارتباط با هم تعریف میشوند. واژه های "سه شنبه" ، "باران" ، "هشت اینچ" و " ده دقیقه" بدون ارتباط با هم معنایی ندارند. اما وقتی به یکدیگر وصل شده و جمله "سه شنبه ظرف ۱۰ دقیقه ۸ اینچ باران بارید" را میسازند، به اطلاعات تبدیل میشوند. سپس اگر ما چارچوب یک منطقه جغرافیایی خاص و سوابق جوی تاریخی را نیز به آن بیافزائیم شاید بتوانیم نتیجه بگیریم که " این میزان بارش باران احتمالاً سبب بروز سیل و رانش زمین خواهد شد". این یعنی دانش.


چارچوب معمولاً فقط با قابلیتهای درک انسان ارتباط دارد. تا پیش از ظهور رایانه ها، تبدیل داده ها به اطلاعات و ایجاد دانش از طریق افزودن چارچوب به آن، کاملا به عهده عامل انسانی بود. وقتی رایانه ها وارد صحنه شدند در آغاز منحصراً برای پردازش اطلاعات از آنها استفاده شد. در واقع، حتی در دهه ۸۰ میلادی مراکز رایانهای معمولاً مراکز پردازش داده ها خوانده میشدند. بنابراین،در دسترس بودن رایانه ها ضرورت وجود عامل انسانی برای تغییر داده ها و تبدیل آنها به اطلاعات و استخراج دانش از طریق کاربرد چارچوب را از بین نبرد. تنزل کار رایانه ها به انجام وظایف مربوط به پردازش داده ها همان علت بنیادی است که نشان میدهد چرا امروزه در قرن بیست ویکم، رایانه ها هنوز به صورت بسیار محدودی نقش تصمیمگیری را به عهده می گیرند. در این محیط محدود کمک گیری از رایانه ها، افراد تصمیم گیرنده نوعاً با استفاده از همه اشکال ارتباطات موجود مثل تلفن، فکس، نامه الکترونیکی، نامه پستی و جلسات حضوری با یکدیگر همکاری میکنند. در واقع هر عامل انسانی از یک رایانه شخصی برای انجام وظایف محاسباتی استفاده میکند. هر چند این رایانه ها در یک محیط شبکه بندی شده تا حدی قابلیت اشتراک داده ها را دارند، اما مستقیماً نمیتوانند با یکدیگر همکاری کرده و در انجام وظایف تصمیم گیری به کمک تصمیم گیران بشتابند. هر رایانه به طور نوعی تنها در سطح نسبتاً نازلی میتواند در زمینه پردازش داده ها به مالک خود کمک کند. تعبیر داده ها، استخراج دانش، و کار گروهی مشترک که در وضعیتهای پیچیده تصمیم گیری لازم هستند همچنان قلمرو انحصاری انسانها به شمار می رود. به بیان دیگر، بدون دسترسی به اطلاعات و حداقل مقدار محدودی از چارچوب مفهومی ، رایانه ها نمیتوانند برای حل مشکلات مشارکت گسترده ای با ما داشته باشند. زمانی که رایانه ها برای نخستین بار در یک سطح وسیع به عنوان ابزارهای محاسباتی در اواخر دهه ۶۰ میلادی به کار گرفته شدند بلا فاصله وظایف محاسباتی عددی خاص مانند جداول نرخ بهره و جداول کاهش قیمتها به آنها محول شد. در اوایل دهه ۷۰ این وظایف محاسباتی گسترش یافت و امور دفترداری، ذخیره اطلاعات مربوط به سوابق افراد و تهیه گزارش را نیز در برگرفت و وظایف دشوار مدیریت بازرگانی بر دوش برنامه های رایانه ای مخصوص حسابداری و پرداخت دستمزد گذاشته شد. در اواخر دهه ۷۰ میلادی توجه اصلی به بهبود بهره وری به کمک رایانه و افزایش و پایش کارایی عملیاتی معطوف شد. در اوایل دهه ۸۰ میلادی دنیای کسب و کار به اندازه کافی از اتکاپذیری, دوام و توسعه مستمر فناوری رایانه ای اطمینان یافت تا رایانه ها را به چشم ابزار دائمی و قدرتمند پردازش اطلاعات بنگرد. به همین ترتیب، شرکتها آماده بودند تا جریان کار خود را همگام با ادغام رایانه ها از نو سازمان دهند. ظهور برنامه های رایانه ای جامعتر برای مدیریت دفاتر، کل ساختار جریان کار را دگرگون ساخت. این امر در اواخر دهه ۸۰ میلادی به تجدید مهندسی ساختار سازمانی بسیاری از شرکتها با هدف ساده سازی، روان سازی و کوچک سازی آنها انجامید. اکنون روشن شده بود که بسیاری از پستهای عملیاتی و برخی از واحدهای کاری را میتوان به کلی حذف کرد و سیستمهای خودکار اداره امور دفتری را جایگزین آنها ساخت. طی اوایل دهه ۹۰ مشکلات مربوط به ذخیره انبوهی از داده های سازمان نیافته آشکار شد و با ابداع سیستمهای مدیریت و بانکهای اطلاعاتی رایانه ای که به میزان زیادی بهبود یافته بودند، داده ها به صورت بانکهای اطلاعاتی مستدل به سامان در آمدند که این خود به آغاز دوران ضبط داده های نظم یافته انجامید و نوید دسترسی به همه داده های مربوط به گذشته و حال و امکان گزارشگیری به هر شکلی که مدیریت خواستار آن بود را فراهم نمود. اما در اواسط دهه ۹۰ میلادی به دلیل شتاب گرفتن آهنگ حرکت کسب و کار در پرتو افزایش رقابت بین بنگاهها نیاز به سطوح عالیتر تحلیل داده ها بیشتر نمود یافت. طی این دوره مفهوم انبار داده ها، بازار داده ها و "پردازش تحلیلی برخط ( آنلاین) " ایجاد شده و به سرعت به اجرا در آمد. از آن پس اصطلاح "هوش کسب و کار" برای توصیف نیاز به پیگیری مستمر روندهای کسب و کار، سهم بازار و اولویتهای مشتریان استفاده شد. در اواخر دهه ۹۰ به دلیل افزایش نیاز به پاسخگویی سریع در محیط تجارت الکترونیک جهانی و مبتنی بر اینترنت، فشار روی شرکتها برای بقا افزایش یافت. در پایان قرن بیستم حوزه کسب و کار به تدریج به خاطر محدودیتهای پردازش داده ها صدمه های جدی می دید. تجارت الکترونیک فرصتهای بسیار خوبی را برای جمع آوری نظرات مشتریان جهت تدوین و کاربرد راهبردهای بازاریابی بر روی اینترنت فراهم میکرد که کسب در آمدهای عظیم را نوید میداد. اما انتظارات موجود برای استخراج خودکار اطلاعات مفید از داده های سطح پایین نمیتوانست با شیوه های موجود برآورده شود. این شیوه ها طیفی از روشهای نسبتا ساده فهرست بندی واژه ای و موضوعی تا ابزارهای پیچیده تر پردازش زبان با استفاده از رویکردهای آماری و کاوشگر را شامل میشد. مانع عمده ای که همه این رویکردهای استخراج اطلاعات با آن مواجه هستند فقدان چارچوب مناسب می باشد


نابودی رویکرد های کنترل متمرکز

طی سالهای اخیر ما شاهد تغییرات عمیقی در مدیریت و ساختار سازمانها بوده ایم. تاکید برالگوی سلسله مراتبی قطعا از بین رفته و نگاهها به سمت شبکه هایی معطوف شده است که در آنها ابتکار عمل و مشارکت تک تک افراد در مدیریت سازمان به رسمیت شناخته میشود. در گذشته کنترل متمرکز برای حفظ نظم سازمان ضروری دانسته می شد. این گونه سازمانها یا سیستمها هر چند میتوانند به سرعت و به طور موثر نسبت به رویدادهای قابل انتظار واکنش نشان دهند, اما معمولاً در برابر رخدادهای غیرمنتظره حساسیتی ندارند. در واقع، اشخاصی که مسوول حفظ کنترل متمرکز هستند نوعا رویدادهایی را که با برنامه های موجود آنها جور در نمیآید به عنوان وضعیتهای مشکل ساز و دردسر آفرینی به شمار میآورند که باید نادیده گرفته شوند. به همین ترتیب، سازمانهای سلسله مراتبی نیز به خاطر عدم وجود منابع مازاد و فقدان انعطاف پذیری و قابلیت پاسخگویی به شرایط محیطی آسیبپذیرند. همه ارگانیسمها و اکثر سیستمهای جهان واقعی، مبتنی بر یک الگوی موازی کار می کنند . این الگو بر اساس اصول تمرکززدایی استوار است و از یک محیط کنترل توزیع شده حمایت میکند که در آن، مولفه های فردی سیستم به طور مستقل و با قدرت عمل میکنند، و از قواعد خودشان منطبق با شرایط محلی موجود پیروی مینمایند. این سیستمها و سازمانهای شبکه ای که در نوشته های سالهای اخیر به طور وسیع به آنها پرداخته شده و تحت عنوان نظریه آشوب و سیستمهای پیچیده همساز مورد بحث قرار گرفته اند زوائد بسیار زیادی دارند. به طور نوعی هیچ یک از اعضای این سازمانها برای بقای سازمان، حیاتی محسوب نمیشوند. با این حال، مجموع خدمات همه اعضا قابلیت سازمان را چنان بالا میبرد که عموماً از سطح توانایی های فردی اعضای آن فراتر است.


اما، ماهیت این گونه سازمانها از بسیاری جهات دیگر با الگوی مدیریت متمرکز سنتی متفاوت است. اولاً این نوع سازمان به طور ذاتی پیشبینی ناپذیر است، زیرا حتی تغییرات نسبتاً کوچک محلی میتواند با ایجاد واکنشهای کاتالیزوری به تغییرات بزرگ در سراسر سازمان بیانجامد. ثانیاً تغییرات این سازمانها معمولا تکاملی است نه ناگهانی یا آنی. به عبارت دیگر یک سازمان شبکه ای برخلاف سازمانهای سلسله مراتبی نسبت به رویدادهای پیشبینی شده نه با سرعت پاسخ میدهد نه با قاطیعت.

ویژگی جالب و شاید نگران کننده دیگر سیستمهای پیچیده همساز این است که ابداً یک محیط آرام نیستند. در گذشته موفقیت و کامیابی عموماً با نظم و پیشبینی پذیری ارتباط داشت. اما قابلیت یک سیستم پیچیده همساز برای همسازی و رشد تحت شرایط متغیر، تا حد زیادی بر مبنای تنوع و شدت ارتباطات متقابل میان مولفه ها یا عوامل آن استوار است. در واقع تنوع، امکان بروز طیف وسیعتری از مهارتها، تجارب و انتظارات را فراهم میکند. وقتی چنین کیفیتهایی با میزان معینی از رفتار مستقل عوامل موجود در نقاط محلی یک سیستم به کار گرفته شوند ابتکار، همسازی و ارتباط متقابل با سایر نقاط افزایش می یابد. البته این ارتباط متقابل ممکن است ابداً سازنده نباشد. در واقع، بخش قابل ملاحظهای از این ارتباطات شاید تنش زا و مخرب باشد. مقایسه ای که فوراً به ذهن میرسد, تاریخ تمدنی است که در اثر مناقشات و جنگهای با پیامدهای محلی فاجعه بار از مسیر عادی خود منحرف شده اما در مجموع یک جامعه بشری قویتر و منعطفتر از آن سربر آورده است.


ظهور سازمان دانش بنیان

واضح است که تمرکز فزاینده بر فرد و دگرگونی ساختار سازمانی و استقلال محلی بالای آن، ارزش بیسابقه ای به دانش می بخشد. در حالیکه در گذشته فرض بر این بود که دانش قلمرو انحصاری انسانهاست، امروزه با این انتظار روزافزون و واقعبینانه مواجهیم که رایانه ها نیز میتوانند از دانش برخوردار باشند. مسلماً این کشف دیرهنگام که داده ها و اطلاعات در قلمرو سیستمهای رایانه ای مترادف نیستند و این که قابلیت رایانه ها برای نگهداری اطلاعات به جای داده ها پیش شرط همکاری انسان و رایانه است، نشانه های آشکاری از این انتظار بجاست.

ارکان یک سازمان دانش _ بنیان را میتوان با سه نوع سرمایه مشخص کرد: سرمایه انسانی؛ سرمایه سازمانی، و سرمایه روابط. از ارتباط متقابل و دائمی این حوزه ها، سرمایه انسانی منبع دانشی را تشکیل میدهد که سرمایه سازمانی را ایجاد میکند. سرمایه سازمانی، چنین توانمندیهایی را از طریق یک چارچوب گسترده رهبری که اهداف مشترک سازمان را با کلیه بخش در میان میگذارد، ایجاد میکند؛ و سرمایه روابط توانمندیهای سازمان را برای تولید محصولات افزایش میدهد.

ارکان یک سازمان دانش بنیان را میتوان با سه نوع سرمایه مشخص کرد: سرمایه انسانی؛ سرمایه سازمانی، و سرمایه روابط

با نقش حیاتی ای که سرمایه انسانی در یک سازمان دانش _ بنیان ایفا میکند عجیب نیست که اندیشه مدیریت دانش، هم در سازمانهای دولتی و هم در شرکتها نگاهها را به خود معطوف کرده است. در این تعریف، تاکید اصلی بر حداکثر افزایش و ارتقای خدمات فرد در جهت منفعت جمعی سازمان است. به بیان دیگر، مدیریت دانش عمدتاً به عنوان یک ابزار تسهیل گر عمل میکند، که هدف آن به کارگیری قابلیتهای انسانی و سازمانی در راستای منافع فرد و سازمان است. از طریق چارچوب گسترده رهبری که سرمایه سازمانی فراهم میکند، مدیریت دانش میتواند نقش خود را از راههای گوناگون ایفا کند. اولاً، مدیریت دانش باید تشخیص دهد که هر عضو سازمان یک خادم و یک تصمیم گیرنده بالقوه است. بنابراین شیوه های اداره آن باید بر رشد حرفهای و انگیزه بخشیدن به فرد استوار باشد. ثانیاً بنا به تعریف، مدیریت دانش باید بر استقلال محلی و فعالیتهای هم جهت تاکید کند. رهبری باید از طریق ارائه الگو ، روشنگری و ارتباطات انسانی محقق شود، نه با قدرتمداری. تحت این شرایط ابزار اصلی رهبری عبارتند از تحلیل دائم بازخوردها، توضیح و توجیه دقیق هدف و جهتگیری کارکنان و حفظ و پشتیبانی از فرصتهای رشد کارکنان سازمان. ثالثاً، مدیریت دانش باید از شکل گیری رهبری های درونی و بیرونی حمایت کند، زیرا سرمایه روابط سازمان به یکی از مهمترین کاتالیزورهای افزایش بهره وری سازمان بدل میشود.

رهبری باید از طریق ارائه الگو ، روشنگری و ارتباطات انسانی محقق شود، نه با قدرتمداری. تحت این شرایط ابزار اصلی رهبری عبارتند از تحلیل دائم بازخوردها، توضیح و توجیه دقیق هدف و جهتگیری کارکنان و حفظ و پشتیبانی از فرصتهای رشد کارکنان سازمان

نتیجه گیری

به نظر مولف، سیستمهای پیچیده همساز در گذار از عصر صنعت با محوریت محصولات فیزیکی به عصر اطلاعات با محوریت دانش بازتاب می یابد. آنچه که از اهمیت خاصی برخوردار است افزایش سریع تمرکز بر قابلیتها و خدمات بالقوه تک تک کارکنان سازمان است. می توان چنین استدلال کرد که این تمرکز به بازبینی الگوهای سنتی سازمانهای سلسله مراتبی و خصوصاً شیوه های مدیریت منجر شده است. هم اکنون مدیریت دانش به عنوان ابزار رسمی پاسخگویی به عملکرد ساختار شبکه ای سازمان دانش بنیان که با سیستم های پیچیده همساز مشابهت های فراوان دارد، در حال ظهور است. جهان واقعی به عنوان جهانی که در آن همه چیز نسبی است، هیچ چیز قابل پیش بینی نیست با عقاید سنتی انسان همخوان نیست. برای همسازی با این محیط لازم است برخی ویژگیهای رفتاری را که انسانها در جامعه ماقبل عصر اطلاعات کسب کرده اند مجدداً ارزیابی کرد. ما چنان شرطی شده ایم که همواره در انتظار یکنواخت بودن اوضاع هستیم، یا اطاعت می کنیم یا کنترل، سازگاری را ترجیح دهیم و نهایتا همیشه راه حلهای از پیش تعریف شده را برای حل مسائل آینده به کارمی بندیم. اما دیدگاهی که سیستمهای پیچیده همساز دارند حاکی از آنست که ما از راههای زیر به نتایج بهتری دست خواهیم یافت:

  • پیش بینی احتمال بروز تغییرات

  • آمادگی برای بهره برداری به موقع از این تغییرات

  • بررسی دقیق بازخوردها به جای تلاش برای کنترل یک محیط واقعا پیشبینی ناپذیر

  • هدایت همراه با توضیح برای کارکنان به جای صدور بخشنامه ای آمرانه

  • حفظ انعطاف پذیری

  • تشویق تنوع

  • اتخاذ موضع فعالانه به جای انفعالی و

  • تکیه بر ابزارهای توانمند به جای پیاده سازی راه حلهای از پیش تعیین شده ای که درستی آنها برای حل مشکلات جهان واقعی مورد تردید است.




منبع :

Pohl, J., Adapting to the Information Age, InterSymp-2000, 12th International Conference on Systems Research, Informatics and Cybernetics, Baden Baden, Germany, July 31-August 4, 2000