دنیای فناوری

گوشه هایی از کاربردها و دستاوردهای مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مو

مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی در عرصه‌های بسیار متنوع مانند کشاورزی، تغذیه و مواد غذایی، دامپروری، شاخه‌های مختلف علوم پزشکی و صنایع دارویی، صنایع تخمیری، صنایع نظامی، انرژی، محیط‌زیست و بهداشت بشر، استفاده‌های بسیار ارزشمندی پیدا کرده است. دکتر محمدرضا نوری دلویی، استاد گروه ژنتیک پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران، در این مقاله ضمن اشاره مختصر به برخی از کاربردها و توانایی‌های اقتصادی مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی در زمینه‌های گوناگون پزشکی، کشاورزی و صنعت، چند دستاورد مهم آن پیرامون ژن‌درمانی، طرح بین‌المللی ژنوم انسان، سرطان، تولید جانوران و گیاهان ترانس‌ژنیک (مهندسی ژنتیک ‌شده) و شبیه‌سازی یا همسانه‌سازی موجودات را نیز بیان می‌نماید: اینکه بیوتکنولوژی جدید برای بشر راه‌حل‌های بی‌شماری ارائه می‌کند، مطلبی کاملاً درست است. در تاریخ علوم تجربی، پژوهش‌های بیوتکنولوژی را می‌توان از معدود مواردی دانست که در آن تحقیقات بنیادی به سرعت به سطح کاربردی می‌رسند. در چنین بستری، موفقیت نهایی در بیوتکنولوژی و حصول دستاوردهای بی‌شمار اقتصادی آن، به پیشرفت واقعی در مبانی علوم تجربی و رشته‌های علوم پایه بستگی تام دارد. از این‌رو سرمایه‌گذاری شایسته در علوم مذکور، اساس پیشرفت و توسعه تمام علوم و فنون روز از جمله بیوتکنولوژی خواهد بود. بیوتکنولوژی گذشته از پتانسیل‌های قابل توجه نوع سنتی آن که عمری معادل تمدن بشری دارد، توانسته است با تکیه بر اصول جدید مهندسی ژنتیک و علوم وابسته، در طی حداکثر سه دهه اخیر، توانایی‌ها و قابلیت‌های بسیار متنوع و ارزشمندی را در عرصه‌های مختلف به نمایش گذارد. این تأثیرگذاری‌ها گاه تا حدی بوده است که به جرأت می‌توان ادعا کرد پیشرفت‌های بزرگ بشر در دست‌یابی به بسیاری از موفقیت‌های علوم زیستی، مرهون اصول مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی است. در ادامه به گوشه‌هایی از این کاربردها اشاره می‌شود:

1- بیوتکنولوژی و علوم پزشکی

کاربرد بیوتکنولوژی در زمینة علوم پزشکی و دارویی، موضوعات بسیار گسترده‌ای مانند ابداع

روش‌های کاملاً جدید برای "تشخیص مولکولی مکانیسم‌های بیماری‌زایی و گشایش سرفصل جدیدی به نام پزشکی مولکولی"، "امکان تشخیص پیش از تولد بیماری‌ها و پس از آن"، "ژن‌‌درمانی و کنار گذاشتن (نسبی) برخورد معلولی با بیمار و بیماری"، "تولید داروها و واکسن‌های نوترکیب و جدید"، "ساخت کیت‌های تشخیصی"، "ایجاد میکروارگانیسم‌های دست‌کاری شده برای کاربردهای خاص"، "تولید پادتن‌های تک‌دودمانی (منوکلونال)" و غیره را در بر می‌گیرد.

امروزه برای تشخیص‌های دقیق، پیشگیری، درمان اساسی بیماری‌ها و در واقع سلامت و بهداشت جوامع ظاهراً راه دیگری جز پزشکی مولکولی به‌نظر نمی‌رسد. جدول شماره 1، برخی از مزایای کاربرد روش‌های تشخیص مولکولی را که به مدد مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی در خدمت بهداشت بشر قرار گرفته‌اند نشان می‌دهد

:

در ادامه، به چند نمونه از دستاوردهای مهم مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی در علوم پزشکی، که تحولات بسیار بزرگی را در عرصه‌های مختلف زندگی بشر بوجود آورده یا خواهد آورد، اشاره می‌شود:

1-1- ژن درمانی (Gene Therapy)

بسیاری از صاحب‌نظران از سدة حاضر به‌عنوان سدة مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی

مولکولی یاد می‌کنند. به اعتقاد بسیاری از دانشمندان، تولد ژن‌‌درمانی در اوایل دهه 1990، یک رخداد بزرگ و انقلابی بود که چشم‌انداز جدیدی را در عرصه پزشکی مولکولی ایجاد کرد؛ زیرا برای نخستین بار در تاریخ علوم زیستی، کاربرد روش‌ها و فنون بسیار حساس و جدید جهت انتقال ژن‌های سالم به درون سلول‌های بدن و تصحیح و درمان ژن‌های جهش‌یافته و معیوب، پنجره‌ای نو به سوی مبارزه جدی، اساسی و علّی (نه معلولی و در سطح فرآورده‌های ژنی) با بسیاری از بیماری‌ها گشوده است. ژن‌درمانی، در واقع انتقال مواد ژنتیکی به درون سلول‌های یک موجود برای مقاصد درمانی می‌باشد که به روش‌های متفاوت و متنوع (فیزیکی، شیمیایی و زیستی) صورت می‌گیرد.

کشف بسیاری از ژن‌های بیماری‌زای مهم در آینده‌ نزدیک، کاربرد روش‌های متنوع و بی‌سابقه غربال‌سازی ژنتیکی و پیشگویی‌های بسیار دقیق پیرامون تعیین سرنوشت جنین از نظر بیماری‌های ژنتیک پیش و پس از تولد، از دیگر قابلیت‌های مهندسی ژنتیک و ژن‌درمانی است. پژوهشگران با انجام تحقیقات گسترده بر بسیاری از محدودیت‌های موجود در زمینه ژن‌درمانی فائق آمده‌اند. همچنین در زمینه هدف‌گیری بسیار اختصاصی سلول و انتقال ژن یا DNAی برهنه به درون آن- به عنوان دارو- پیشرفت‌های چشمگیری حاصل شده است.

علیرغم اینکه در حال حاضر ژن‌درمانی، روشی پرهزینه بوده و به فنون پیشرفته و تخصصی نیاز دارد، اما به‌زودی از این روش در مورد طیف بسیار وسیعی از بیماری‌ها استفاده خواهد شد. همچنین شواهد فزآینده‌ و امیدبخشی وجود دارد که استفاده از روش‌های پزشکی مولکولی، در آینده‌ای نه چندان دور و در مقایسه با وضع کنونی، صدها بار هزینه‌های درمانی را نیز کاهش خواهد داد.

1-2- طرح بین‌المللی ژنوم انسان (IHGP)

پروژه بین‌المللی ژنوم انسان، یکی از مهم‌ترین و عظیم‌ترین طرح‌های تحقیقاتی

زیست‌شناسی عصر حاضر است که با رمزگشایی از ژنوم انسان، گره‌های بی‌شماری را گشوده و قله‌های متعددی را فتح کرده است. این طرح که انجام آن، مولود پیشرفت‌ها و اطلاعات جدید محققان در عرصه مهندسی ژنتیک است، در آینده‌ای نزدیک، تحولات عمیق و غیره‌منتظره‌ای را در علوم پزشکی به‌وجود خواهد آورد. طرح بین‌المللی ژنوم انسان را می‌توان نقطه عطفی در تاریخ علوم زیستی به‌ویژه مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی به حساب آورد. در جداول‌ 2 و 3، خلاصه شماری از اطلاعات مهم درباره این طرح ارایه شده است

1-3- شناسایی مکانیسم‌های مولکولی پیدایش سرطان

امروزه از رهگذر به‌کارگیری مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی، این پرسش که سرطان چگونه ایجاد می‌شود؟، دیگر جزء اسرار ناشناخته علمی به حساب نمی‌آید. در خلال دو دهة اخیر، پژوهشگران با استفاده از روش‌های مولکولی و نتایج حاصل از مطالعاتی مانند طرح رمزگشایی از ژنوم انسان، به پیشرفت‌های خیره‌کننده‌ای در شناسایی علل و مراحل مولکولی پیدایش سرطان دست یافته‌اند که در آینده نزدیک، به روش‌های انقلابی در مسیر درمان آن منجر خواهد شد. با آنکه هنوز هیچ‌کس قادر نیست زمان دقیق غلبه کامل بر سرطان را پیش‌گویی کند، اما چشم‌انداز آن بسیار نویدبخش است.

در این راستا، تلاش‌های گسترده‌ای برای درمان سرطان با استفاده از روش‌های ژن‌‌درمانی

(مانند انتقال ژن‌های بازدارندة سرطان به درون سلول‌ها) به طور فزاینده‌ای در حال افزایش است. مهار ژن‌هایی که بیشتر از اندازه طبیعی تکثیر یا بیان شده‌اند (مانند آنکوژنهای فعال‌شده) و جایگزینی یک ژن ناقص یا حذف‌شده از جمله راهبردهای این روش درمانی به حساب می‌آیند.

اخیراً پژوهشگران امریکایی نوعی ویروس "هوشمند" را طراحی کرده‌اند که بتواند در درون سلول‌های سرطانی، تکثیر شده و تمام سلول‌های بدخیم را در بدن از بین ببرد، اما به سلول‌های سالم آسیبی نرساند. نتایج به دست آمده از این شیوة جدید، روی موش‌های الگو موفقیت‌آمیز بوده و توانسته است حدود 60 درصد از سلول‌های سرطانی را نابود سازد.

شماری از شرکت‌های دارویی جهان نیز با تکیه بر فرآیندها و قابلیت‌های بیوتکنولوژی مولکولی، بر روی طراحی داروها و عوامل درمانی مناسب جهت توقف ماشین تکثیر بی‌رویه سلولی (سرطان) فعالیت می‌کنند.

بی‌شک انجام این پژوهش‌ها، که در آینده‌ای نزدیک به نتایج مفیدی برای درمان شماری از سرطان‌های انسانی منجر خواهد شد، بدون بکارگیری اصول و فنون مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی میسر نمی‌بود.

1-4- شبیه‌سازی (Cloning)

از دیگر موضوعات بسیار مهم روز در زمینه مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی، که ارتباط تنگاتنگی با علوم پزشکی داشته و احتمالاً در آینده منشأ تحولات بزرگی در این زمینه خواهد بود، بحث کلون‌سازی (همانندسازی یا شبیه‌سازی) یا تکثیر غیرجنسی سلول‌ها است؛ که طی آن با همانندسازی از روی سلول بالغ یک موجود زنده، نسخه‌ای مشابه موجود اولیه ساخته می‌شود.

شایان ذکر است که نخستین موفقیت انسان در کلون‌سازی یک پستاندار بالغ (گوسفند دالی) در سال 1996 توسط یان ‌ویلموت‌ انگلیسی و همکاران وی در مؤسسه راسلین (ادینبر، اسکاتلند) با انتقال هستة یک سلول سوماتیک (غیرجنسی) به‌درون سیتوپلاسم یک اووسیت (سلول جنسی ماده) که هسته‌اش خارج شده بود، به دست آمد.

به طور کلی، محققان علم ژنتیک و بیوتکنولوژیست‌های مولکولی اعتقاد دارند که تلاش‌های

آنها در این زمینه‌، می‌تواند به کاربردهای بسیار ارزشمندی در زمینه‌های پزشکی، کشاورزی و مانند آن‌ها منجر شود.

البته علیرغم بحث‌های بسیار جدی که در مورد سوء استفاده‌های احتمالی از مقوله شبیه‌سازی و عواقب زیستی و اخلاقی آن در دنیا وجود دارد، خوشبختانه اعتقاد اکثریت قابل توجهی از صاحب‌نظران امر که با درک مسئولیت خطیر انسانی خود، به پژوهش‌های متنوع و گسترده مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی در عرصه پزشکی مولکولی مشغولند، این است که تحقیقات مذکور باید تنها برای مقاصد پیشگیری، تشخیص و درمان اساسی بیماری‌ها به کار رفته شود.

2- بیوتکنولوژی مولکولی و صنعت

در سال‌های اخیر، بیوتکنولوژی مولکولی در صنایع گوناگون جایگاه منحصر به فردی پیدا کرده است. امروزه در برخی از معادن دنیا، استخراج و بازیافت کانی‌های پرارزشی مانند طلا، نقره، مس و اورانیوم به کمک میکروارگانیسم‌ها و با روش‌های زیستی (Bioleaching) صورت می‌گیرد. تولید صنعتی بسیاری از اسیدهای آلی مانند اسید سیتریک، اسید استیک و اسید لاکتیک و همچنین تولید روغن‌هایی با ترکیبات اسیدهای چرب ویژه که دارای ارزش بالایی در صنایع غذایی و مواد پاک‌کننده هستند، از دیگر زمینه‌های حضور فعال بیوتکنولوژی در صنعت است.

علاوه بر این، به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران، یکی از عرصه‌های بسیار حیاتی بیوتکنولوژی،

در "صنایع آنزیمی" است؛ چراکه به جرأت می‌توان ادعا کرد بدون استفاده از فرآیندهای بیوتکنولوژیک و طراحی سویه‌های میکروبی مهندسی ژنتیک شده، پیشرفت‌های بزرگ بشر در زمینه تولید انبوه آنزیم‌ها و بیوکاتالیست‌های بسیار با ارزش و متنوع که به‌عنوان مواد مادر در صنایع گوناگون غذایی، شیمیایی، سلولزی، نفت، تولید شوینده‌ها و غیره به کار می‌روند، تقریباً غیرممکن و دور از دسترس بود.

تولید پلاستیک‌های قابل تجزیه (Green Plastics)، تولید انرژی‌های تجدید‌پذیر با استفاده از بیومس (Biomass)، طراحی و تولید ساختارهای نانومتری (Nanostructures) جدید مثل بیوترانزیستورها، بیوچیپ‌ها و پلیمرهای پروتئینی با استفاده از روش‌های مهندسی پروتئین، بکارگیری روش‌های بیوتکنولوژی در افزایش بازیافت و سولفورزدایی نفت خام و پاکسازی آلودگی‌های زیست‌محیطی به کمک فرآیندهای زیستی، از دیگر عرصه‌های نوین و با ارزش بیوتکنولوژی در صنعت و محیط زیست به شمار می‌روند.

3- بیوتکنولوژی و کشاورزی

رشد فزآینده جمعیت جهان و افزایش تقاضا برای مواد غذایی در دهه‌های اخیر موجب شد تا در زمینة علوم کشاورزی و مواد غذایی شاهد یک گذر جدی و اجتناب‌ناپذیر از کشاورزی سنتی به کشاورزی پیشرفته و بکارگیری روش‌های نوین بیوتکنولوژی در تولید محصولات زراعی و دامی باشیم. همانگونه که می‌دانیم، گیاهان، اصلی‌ترین و مهمترین منابع تجدیدشونده جهان هستند که علاوه بر تأمین غذای آدمی و حیوانات، نیازهای غیرتغذیه‌ای، شیمیایی و صنعتی هم توسط آنها مرتفع می‌گردد. به همین دلیل، کاربرد روش‌های مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی برای افزایش کمی و کیفی محصولات از یک سو و کاهش هزینه‌ها و زمان تولید از سوی دیگر، استفاده از این روش‌ها در شاخه‌های گوناگون کشاورزی را بسیار ارزشمند کرده است.

3-1- تولید گیاهان تراریخته

به‌کارگیری روش‌ها و فنون مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی به طور جدی از سال 1983 آغاز

و روندی به شدت رو به رشد را به ویژه در قلمرو اصلاح گیاهان زراعی استراتژیک، طی کرد. پیشرفت در این حوزه، فوق‌العاده چشمگیر است. به‌طوریکه در مدتی کمتر از هشت سال، سطح زیر کشت گیاهان دست‌ورزی شده ژنتیکی (Transgenic)، وسعتی بالغ بر 60 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی جهان را به خود اختصاص داد. به این ترتیب، مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی به منظور تأمین امنیت غذایی جمعیت رو به رشد جهان وارد عمل شده و مواد غذایی دستکاری شده ژنتیک (GMOs) به تدریج وارد بازار شد.

در سال 1986 نخستین آزمایش‌های مزرعه‌ای، با تنباکوی تراریخته، در امریکا و فرانسه صورت گرفت. چین نخستین کشوری بود که در سال 1990، تولیدگیاهان تراریخته (تنباکو) را به شکل تجاری آغاز کرد. امریکا، دومین کشوری بود که در سال 1994، گیاه تراریخته گوجه‌فرنگی را به شکل تجارتی تولید نمود. پس از آن، در فاصله سال‌های 1995 تا 1996، 35 گیاه تراریخته تولید شد که حدود 80 درصد آن‌ها مربوط به دو کشور امریکا و کانادا بودند. تا سال 1999، بین 25 تا 45 درصد تولید برخی از محصولات اصلی زراعی (ذرت، سویا و غیره) در امریکا، با استفاده از گیاهان تراریخته صورت می‌گرفت. درحال حاضر، حداقل 25 درصد از سطح زیر کشت ذرت تراریخته و 40 درصد از سطح زیرکشت سویای تراریختة جهان در امریکاست.

وارد کردن ژن‌های فراوان (مربوط به صفات مختلف) به ده‌ها گونه گیاهی مانند گندم، جو،

گوجه‌فرنگی، ذرت، سیب زمینی، سویا، پنبه، مارچوبه، تنباکو و چغندرقند جهت اصلاح یا بهبود فرآورده‌های کشاورزی، امکان تغییر ژنتیکی در راه‌های بیوسنتزی گیاهان برای تولید انبوه موادی مانند روغن‌های خوراکی، موم‌ها، چربی‌ها و نشاسته‌ها که در شرایط عادی به میزان بسیار جزیی تولید می‌شوند و کنترل آفات زیستی، تنها نمونه‌های کوچکی از کاربردهای گسترده گیاهان ترانس‌ژنی (تراریخته) را شامل می‌شوند. اطلاعات بیشتر در این زمینه در جدول شماره 4 ارایه شده است.

احیای مراتع و جنگل‌ها و حفظ تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری در مناطق کویری و بیابانی از دیگر عرصه‌های کشاورزی است که با کمک بیوتکنولوژی روند سریع‌تری یافته است. برای مثال، بیوتکنولوژیست‌ها با شناسایی، تکثیر و پرورش گونه‌های واجد ژن‌های مقاومت به نمک، گیاهان مقاومی مانند کاکتوس‌ها، کاج و سرو اصلاح شده‌ای را تولید کرده‌اند که قابلیت رشد و تکثیر در مناطق سخت بیابانی را پیدا کرده‌اند. همچنین به کمک روش‌های بیوتکنولوژی، از جلبک‌ها و گل‌ولای موجود در دریاها، ترکیبات و کودهای زیستی سودمندی را برای حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی تولید می‌کنند

3-2- تولید جانوران ترانس‌ژنیک

تولید جانوران دست‌ورزی شده (ترانس‌ژنیک) نیز از دیگر دستاوردهای بسیار مهم

بیوتکنولوژی و ژنتیک جدید در عرصه علوم زیستی است که اهداف‌ ارزشمندی را دنبال می‌کند.

جانور ترانس‌ژن علاوه بر ما‌دة ژنتیکی خود، واجد مقداری مادة ژنتیکی اضافی با منشا خارجی می‌گردد. این جانور باید قادر باشد که ژن بیگانه را به نسل‌های بعدی انتقال دهد. امروزه روش‌های متعددی برای ایجاد جانوران ترانس‌ژنیک ابداع شده است.

چنانچه اشاره شد، جانوران ترانس‌ژنی کاربردهای ارزشمند فراوانی به‌ویژه از جنبه‌های اقتصادی دارند که در جدول شماره 5 به برخی از آنها اشاره شده است

4- برخی از جنبه‌های اقتصادی مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی

بیوتکنولوژی از جمله تکنولوژی‌های نوین است که به‌عنوان یک ابزار مناسب و قدرتمند برای

دستیابی به توسعة پایدار به‌شمار می‌آید. بنابراین در جهان امروز، توجه به توانمندی‌ها و قابلیت‌های بی‌شمار این صنعت، به‌ویژه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته و فقیر، می‌تواند از جمله عوامل مهم در پیشرفت اقتصادی و رسیدن به رفاه اجتماعی بالاتر، محسوب گردد. برای آنکه جایگاه و نقش کلیدی مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی در عرصه‌های اقتصادی زندگی بشر به‌ویژه در زمینه‌های بهداشت و سلامت و تأمین غذای انسان، اندکی روشن‌تر شود، برخی از جنبه‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری و تولید در عرصه بیوتکنولوژی در جدول شماره 6 ارایه شده است

منابع:

1- نوری دلوئی، محمدرضا، خسروی نیا، سامیه و مجیدفر، فرهت (ترجمه همراه با اضافات)، فرهنگ مهندسی ژنتیک (نویسنده اصلی: اولیور، استفن و وارد، جان، ام)، انتشارات مرکز ملی تحقیقات مهندسی ژنتیک و تکنولوژی زیستی، چاپ اول، پاییز 1373.

2- نوری دلوئی، محمدرضا، خسروی نیا، سامیه، سامانی، امیر عباس، مجیدفر، فرزان (ترجمه)، آموزش بیوتکنولوژی در مدارس (انتشارات یونسکو، سند شماره 39)، انتشارات مرکز ملی تحقیقات مهندسی ژنتیک و تکنولوژی زیستی، چاپ اول، پاییز 1373.

3-طباطبایی، مجتبی، نوری دلوئی، محمدرضا، و تقی بیگلو، چنگیز (ترجمه)، بیوتکنولوژی مولکولی (نویسنده اصلی: پرایمز. اس. بی)، انتشارات مرکز ملی تحقیقات مهندسی ژنتیک و تکنولوژی زیستی، چاپ اول، زمستان 1372،

4- نوری دلوئی، محمدرضا و نوروزی، آذین، جایگزینی ژن نشانه‌گیری شده، قسمت اول، مجله رازی، شرکت پخش رازی، سال ششم، شماره 9، مهرماه 1374، صفحات 38-26.

5- نوری دلوئی، محمدرضا و نوروزی، آذین، جایگزینی ژن نشانه‌گیری شده، قسمت دوم، مجله رازی، شرکت پخش رازی، سال ششم، شماره 10، آبانماه 1374، صفحات 32-24.

6- نوری دلوئی، محمدرضا، نظری بر حال و آینده مهندسی ژنتیک وپزشکی مولکولی، مجله نبض، سال چهارم، شماره 10، تیر ماه 1374، صفحات 8-4.

7- نوری دلوئی، محمدرضا، فخر طباطبایی، سید محمد و رضوی دلیکانی، محمدرضا، مروری نقادانه بر واقعه مهم زیست‌شناسی مولکولی عصر حاضر: DNAی نوترکیب، مجله رشد تخصصی آموزش زیست‌شناسی، وزارت آموزش و پرورش، سال نهم، شماره مسلسل 37، بهار 1375، صفحات 8-4.

8- نوری دلوئی، محمدرضا و نوروزی، آذین، وارد‌سازی مولکول DNA به درون سلول، گزیده‌ای از تازه‌های پزشکی، سال دوم، شماره 2، دیماه 1375، صفحات 137-131.

9- نوری دلوئی، محمدرضا و فریور، شیرین، ژنتیک مولکولی و ژن درمانی در مبتلایان به کره هانتیگتون، مجله رازی، شرکت پخش رازی، سال نهم، شماره 3، فروردین 1377، صفحات 53-44.

10-نوری دلوئی، محمدرضا و فریور، شیرین، ژنتیک مولکولی و ژن درمانی در مبتلایان به دیستروفی ماهیچه‌ای دوشن، مجله رازی، شرکت پخش رازی، سال 9، شماره 4، اردیبهشت 1377، صفحات30-8.

11- نوری دلوئی، محمدرضا و حسینی، مونا، ژنتیک مولکولی، ژن درمانی و چشم اندازهای آن در بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال، مجله طب و تزکیه، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، شماره 30، پاییز 1377، صفحات 80-57 (مقاله بازآموزی).

12- نوری دلوئی، محمدرضا، مهندسی ژنتیک، بیوتکنولوژی و جهان اسلام، امید، اولین نشریه علوم پایه پزشکی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی مشهد، شماره 6 و 7، پاییز و زمستان 1377، صفحات 38-31.

13- نوری دلوئی، محمدرضا و حسینی، مونا، ژنتیک مولکولی، ژن درمانی و چشم اندازهای آن در بیماران مبتلا به ملانومای بدخیم، قسمت اول، مجله طب و تزکیه، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، شماره 33، تابستان 1378، صفحات 71-63.

14- نوری دلوئی، محمدرضا و حسینی، مونا، ژنتیک مولکولی، ژن درمانی و چشم اندازهای آن در بیماران مبتلا به ملانومای بدخیم، قسمت دوم، مجله طب و تزکیه، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، شماره 34، پاییز 1378، صفحات 71-60.

15- نوری دلوئی، محمدرضا و نیک‌پور، برزو، ژن درمانی در سرطان و پیشرفت‌های آن، مجله رازی، شرکت پخش رازی، سال دهم، شماره 5، خرداد 1378، صفحات 28-9.

16- نوری دلویی، محمدرضا و محمودی، ماندانا، ژنتیک مولکولی و ژن درمانی در مبتلایان به هموفیلی، مجله رازی، شرکت پخش رازی، سال یازدهم، شماره 3، فروردین 1379، صفحات 100-98 و 21-6.

1. Berg P. and Singer M. (1992) Dealing with Genes. Blackwell, Scientific Publications.

2. Brown T.A. (1995) Gene Cloning, An Introduction, 3th Ed. Chapman and Hall.

3. Brown T.A. (1999) Genomes, First Ed. BIOS Scientific Publishers.

4. Campbell K.H.S., MC Whir J. Ritchie W.A. & Wilmut I. (1996) Sheep cloned by Nuclear Transfer from a cultured cell line. Nature, 380: 64-66.

5. Clive J. and Krattiger (1996) “Global review of the field testing and commericalization of transgenic plant: 1986 to 1995, the first decade of biotechnology”. ISAAA Briefs, 1: 1-31.

6. Connor J.M. and Ferguson-Smith M. (1997) Essential Medical Genetics. 5th Ed. Blackwell Scientific Publications.

7. Emery A.E. and Rimon David L. (1997) Principle and practive of medical genetics. 3th Ed. Pearon Professional Limited.

8. Fischer J. (2001) Scientists have finally cloned a human embryo, U.S. News and World report Inc

9. Gardner A. et al. (2000) Human Genetics, 1st Ed. Arnold press.

10. Glick B.R. and Posternak J.J. (1994) Molecular Biotechnology: Priciples and applicatons of recombinant DNA. Ontario, Canada, ASM Press.

11. Griffithi, Anthony J.F. et al. (1999) Modern Genetic Analysis, 2ed Ed. W.H. Freeman and company.

12. Griffithi, Anthony J.F. et al. (2000) An introduction to genetic Analysis, 7th Ed. W.H.Freeman.

13. Harper P.S. (1998) Practical Genetic Counseling, Fifth Ed. Butter Worth Heinemann.

14. Hartl Daniel L. and Jones Elizabeth W. (2001). Genetics, an analysis of genes and genomes, 5th Ed. Jones and Barlett Publishers.

15. Hoffee Patrica A. (1998) Medical Molecular Genetics, 1st Ed. Fence Greek publishing.

16. Kresina Thomas F. (2001) Molecular medicine and gene therapy. Wiley Liss.

17. James C. (1999) Global review of commeralized transgenic crops. ISAAA.

18. Lander Eric S. et al. (2001) Initial sequencing and analysis of the human genom. Nature, 409: 861-921.

19. Lewin B. (2000) Genes VII. Oxford University Press.

20. Macdonald F. and Ford C.H.J. (1997) Molecular biology of Cancer, BIOS Scientific Publishers.

21. Margolis J. and Duyk G. (1998) The emerging role of the genomics revolution in agricultural biotechnology. Nature Biotech., 16: 311.

22. Moses V. and Cape R.E. (1991) Biotechnology: The science and business, New York: Harwood Academic Publishers.

23. Russell Peter J. (1998) Genetics. 5th Ed. An imprint of Addison Wesley Longman, Inc.

24. Sasson A. (1993) Biotechnologies in developing countries: Present and future, vol. 1. Regional and national survey, Paris, UNESCO publishing.

25. Singer M. and Berg P. (1991) Genes and Genomes: a changing prespective, University Science Books and Blackwell Scientific Publications.

26. Timberlake W.E. (1998) Agricultural genomics comes of age. Nature Biotech. 16: 116-117.

27. Wadman M. (1997) Cloning for research should be allowed. Nature, 388-396.

28. Wilmut I., Schnieke A.E., et al. (1997) Viable offspring derived from fetal and adult mammalian cells. Nature, 385: 810-813.

29. Somasekhar M. (2001) Dolly; Polly, and …GM and cloning back with bang. [On-line] Availabile on the www: http//www.hind ubusinessline.com/2001/01/17/stories/041467so.htm.

30. Wilmut I., Compbell K., Tudge C. (2001) the second creation: Dolly and the ago of biological control. [On-line] Availabile on the www: http//www.2think.org/dolly.shtml.

31. Zinnen T.M. (2001) cloning and transgenic animals: the influence of technical confluences. [On-line] Availabile on the www: http//www.accessexcellence.com/AB/BA/cosestudy4.html.

32. The cloning of Dolly and mammals (2000). [On-line] Availabile on the www: http//www.biology.iupui.edu/biocourses/Bio1540/16cloning2K.html.

33. Frequently asked questiones relating to cloning and transgenic animals (2001). [On-line] Availabile on the www: http//enzymes.novo.dk/home/environment/loqa.asp.