سفری به دنیای آینده- قسمت اول

عقیل ملکی فر، وحید وحیدی مطلق

تهران، ۲۵ مهر ۱۳۸۳
 

 

امام امیرالمومنین (ع): همه آینده‌ها نزدیک است.

غررالحکم، ۶۰/۲۴

 

اشاره:

انقلاب جهانی تکنولوژی با تغییرات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فردی در سراسر جهان همراه است. همچون انقلابهای کشاورزی و صنعتی در گذشته، این انقلاب تکنولوژی نیز از پتانسیل دگرگون سازی کیفیت زندگی و طول عمر، متحول سازی کار و صنعت، تغییر و تبدیل ثروت، جابجایی قدرت درسطح ملتها و دردرون ملتها، و افزایش تنش و تعارض برخورداراست. پیامدهای انقلاب یاد شده بر سلامتی بشر شاید شگفت آورترین آنها باشد. چرا که خط شکنی های علمی کیفیت و طول زندگی انسان را به مراتب بهتر خواهد کرد. بیوتکنولوژی نیز ما را قادر خواهد ساخت ارگانیزم های زنده از جمله خودمان را شناسایی نموده، چگونگی فعالیتشان را درک کنیم. آنها را دستکاری کرده، بهبود بخشیده و تحت کنترل در آوریم. تکنولوژی اطلاعات امروزه به ویژه در کشورهای توسعه یافته تحولات انقلابی برای زندگی ما به ارمغان آورده و خود عامل توان آفرین عمده ای برای سایر روندها به شمار می رود. تکنولوژی مواد، تولید محصولات، قطعات و سیستم های ارزان تر، هوشمند تر، چند منظوره، سازگار با محیط زیست، ماندگارتر، و سفارشی تر را میسر خواهد ساخت. علاوه بر این مواد هوشمند، ساخت و تولید چالاک و نانو تکنولوژی شیوه تولید وسایل را متحول ساخته و توانمندی های آنها را بهبود می بخشد. انقلاب تکنولوژی از حیث اثرات جهانی اش یکسان عمل نخواهد کرد و بسته به میزان استقبال از آن، سرمایه گذاری و مسائل متعددی همچون بیو اخلاق، حریم خصوصی، نابرابری اقتصادی، تهاجم فرهنگی، و واکنش های اجتماعی نقش های متفاوتی ایفا خواهد نمود. اما راه بازگشتی وجود ندارد، چون برخی جوامع فرصت را غنیمت شمرده از انقلاب یاد شده سود برده و پدیده جهانی شدن محیط زندگی همه جوامع را دستخوش تغییر خواهد کرد. آنچه در زیر می خوانید پیشگفتار نسخه فارسی کتاب انقلاب جهانی تکنولوژی است.

علاقه مندان به تهیه نسخه فارسی کتاب می توانند به آدرس زیر مراجعه کنند:

http://www.fara.ir/index.php?target=bekhan&function=viewBook(1100373)

علاقه مندان به مطالعه نسخه انگلیسی کتاب می توانند به آدرس زیر مراجعه کنند:

http://www.rand.org/publications/MR/MR1307/

مردم معتقدند که سفر‌های "مکانی" غم‌ها را دور می‌کند و خستگی‌ها را می‌کاهد، اما سفر‌های "زمانی" چطور؟ وقتی همراه با انبوه تاریخ‌نگاران پا به دنیای گذشته می‌گذاریم با وقایعی روبرو می‌شویم که گاهی ما را شاد می‌کنند و گاهی غمگین؛ اما هرگز نمی‌توانیم آنها را تغییرداده یا جرح و تعدیل کنیم. به‌عکس، زمانی که با معدود آینده‌پژوهان به دنیای آینده سفر می‌کنیم درست مثل این است که از خوابی سنگین اما پر از رویا بیدار می‌شویم؛ رویا‌هایی امید‌بخش و نیروزا و رویا‌هایی نگران‌کننده و دلهره‌زا. اگر بتوانیم به این رویاها اعتماد کنیم تصویر‌هایی از آینده در ذهن ما شکل می‌گیرد که به تصمیم‌ها و اقدامات امروز ما جهت می‌دهد و به آنها معنای ویژ‌ه‌ای می‌بخشد.

کتاب انقلاب جهانی تکنولوژی به اندازه یک سفر کوتاه شما را به آینده می‌برد و با چشم‌اندازی از جهان در حدود سال ۱۴۰۰ ه‍.ش آشنا می‌کند. در این آینده‌گردی باید عینک تکنولوژی به چشم بزنید و دنیای ۱۴۰۰ را از پشت این عینک ببینید. آماده باشید که وارد دنیای آینه‌ای می‌شوید!

آلیس، قهرمان قصه کودکانه "آلیس در سرزمین عجایب"، دختری شاد بود که روزها با گربه‌های کوچکش بازی می‌کرد و هیچ دغدغه‌ای نداشت. یک روز به سرش زد که از تاقچه اتاق بالا برود و خود را در آینه‌ای که آنجا بود ببیند، اما چیزهایی که در آن سوی آینه می‌دید با آنچه در این سو مشاهده می‌کرد به کلی متفاوت بود. کنجکاوی کودکانه‌اش او را برانگیخت تا وارد دنیای آینه‌ای شود. دنیایی که زنبورهایش به اندازه فیل بودند و کسی که می‌خواست جلو برود باید رو به عقب حرکت می‌کرد. دنیای آینه‌ای به معنای واقعی کلمه "باژگونه" بود و دخترک باید ماجراهای بسیاری را پشت سر می‌گذاشت تا با این دنیا خو بگیرد و بر اضطراب کودکانه‌اش غلبه کند.

انقلاب جهانی تکنولوژی، که تا سال ۲۰۱۵ م از راه خواهد رسید و گوشه‌هایی از آن در این کتاب ترسیم شده است، ما را به یک دنیای آینه‌ای می‌برد که بسیاری از جنبه‌های آن برای ما بیگانه است و ما را مضطرب می‌کند. با مطالعه این کتاب فرصت داریم پیشاپیش برای مدتی در این دنیا بگردیم، آن را لمس کنیم، با آن خو بگیریم و وقتی به دنیای واقعی باز می‌گردیم از خود بپرسیم که اگر قرار است به سمت چنین آینده (یا آینده‌هایی) برویم ، تکلیف امروز ما چیست؟ شناختی که از این طریق به‌دست می‌آید به قول وندل بل "تنها معرفت قابل اتکا و سودمند است(۱) که براساس آن می‌توانیم با آمادگی بیشتری به استقبال آینده برویم.

کتاب حاضر از منظر تکنولوژی به آینده نگاه می‌کند. نویسندگان آن معتقدند که انقلاب جهانی تکنولوژی از پیشرفت‌های تعیین‌کننده نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی، تکنولوژی مواد و هم‌افزایی آنها با تکنولوژی اطلاعات ناشی می‌شود. همچنین خاطرنشان می‌کنند که دو دهه آینده در استیلای بیوتکنولوژی خواهد بود. نویسندگان می‌کوشند تا خطوط کلی و اصلی پیشرفت‌ها ـ و به تعبیری "روندها"ی حاکم بر این تکنولوژی‌ها ـ و تعاملات آنها با یکدیگر را کشف کرده و تأثیرات و عواقب احتمالی این روندها را در برابر نگاه خوانندگان (به‌ویژه سیاستگذاران ارشد) قرار دهند. اگر آینده به‌گونه‌ای باشد که در این گزارش ترسیم شده است، بشریت باید منتظر رویدادهای بسیار غافلگیرکننده‌ای باشد.

درباره مجری این مطالعه

این مطالعه به اهتمام مرکز سیاست تکنولوژی وابسته به موسسه رند (http://www.rand.org) انجام شده است. خود این موسسه یکی از زیر مجموعه‌های پژوهشگاه ملی تحقیقات دفاعی آمریکا است که بودجه‌های آن را دولت فدرال تأمین می‌کند و از سوی وزارت دفاع، ستاد مشترک نیروهای مسلح و سازمان‌های دفاعی آمریکا پشتیبانی می‌شود. آن‌طور که وندل بل می‌نویسد، موسسه رند را ژنرال اچ.اچ آرنولد ـ معروف به پدر نیروی هوایی آمریکا ـ در سال ۱۹۴۵ م تاسیس کرده است(۲). هدف وی این بود که یک زیرساخت تفکری قوی برای نیروی هوایی کشورش به‌وجود آورد که وظیفه اصلی‌اش توسعه "تفکر منظرساز" به‌ویژه از دیدگاه تکنولوژی باشد. بل از قول شخصی به‌نام دیکسون نقل می‌کند که این موسسه در میان تمام موسسات، مراکز و سازمان‌هایی که کار فکری می‌کردند و بعدها به‌عنوان "اندیشکده" شناخته شدند به یکی از موثرترین و با نفوذترین آنها تبدیل شد.

بیشتر دستاوردهای این موسسه مثل انتخاب سیاست‌ها، استراتژی‌ها، توصیه‌ها، هشدارها، طرح‌های بلندمدت، پیش‌بینی‌ها و ایده‌های جدید، به‌نحوی از انحا متضمن تفکر آینده‌نگرانه بود. در حدود سال ۱۹۷۰ ، موسسه رند پروژه‌های غیرنظامی را نیز تا حدی به فعالیت‌های خود اضافه کرد که در حدود یک سوم فعالیت‌های آن‌را شامل می‌شد. پژوهشگران رند تکنیک‌‌هایی همچون سناریوسازی، شبیه‌سازی کامپیوتری [روندها ]، تکنیک دلفی، بودجه‌بندی طرحها، اثربخشی هزینه‌ها و تحلیل سیستم‌ها را ابداع کرده و گسترش دادند. این موسسه که آینده‌پژوهان سرشناسی در آن کار می‌کردند به منزله آموزشگاهی برای تربیت آینده‌پژوهان بود و علاوه بر آن، بذر چند اندیشکده را نیز پاشید.(۳)

بل این نکته ظریف را نیز خاطرنشان می‌کند که موسسه رند، به‌رغم نقش خلاقانه آن در گسترش آینده‌پژوهی، عمدتا" در جهان‌بینی متعصبانه خود محدود و محصور بوده است. رند مخلوق مشتریان نظامی و اطلاعاتی خویش است و نتوانسته با جهان‌بینی و پارادایم‌‌های آنها فاصله بگیرد. در نظر داشته باشیم که همین آینده‌پژوهی به سفارش شورای ملی اطلاعات آمریکا تهیه شده است.

آینده‌پژوهان بی‌طرف نیستند

ارزیابی بل از عملکرد موسسه رند واقعیت مهمی را آشکار می‌کند؛ تصویر‌هایی که آینده‌پژوهان از آینده می‌سازند، اصولا" نمی‌تواند ناب و مستقل از ارزشها و پارادایم‌‌های آنان باشد. بنابراین در پذیرش این تصویرها باید جانب احتیاط را نگاه داشت. حتی باید متوجه این نکته بود که بسیاری از تصویر‌های آینده، که در مراکز تفکری غرب ابداع می‌شود، ویژه "صادرات" به کشور‌های رو به توسعه‌ای است که یا از عهده آینده‌پژوهی بر نمی‌آیند و یا اهمیت آن را به منزله یک وظیفه خطیر ملی درک نکرده‌اند. این ناتوانی یا غفلت بدین معنا نیست که آنها خلا تصویرهای آینده را ـ به‌عنوان شالوده استراتژی‌ها و برنامه‌های بلندمدت خود ـ احساس نمی‌کنند. به‌عکس، آنها این خلا را به خوبی تشخیص می‌دهند اما چون نمی‌توانند آن را پر کنند، به تصویرهای وارداتی هجوم می‌برند.

اندیشکده های استکباری این نیاز حیاتی کشورهای رو به توسعه را می‌شناسند و بر پایه منافع غیر اخلاقی خود به آن پاسخ می‌دهند. دکتر روبرت یونگ، روان‌پژوه و آینده‌پژوه فقید، با لحنی هشداردهنده می‌گفت:

اکنون آینده به‌وسیله گروه کوچکی از مردم نخبه دنیا "مصادره" شده و مردم جهان [متأسفانه ]به سوی أینده‌ای می‌روند که توسط این نخبگان تعریف می‌شود. من معتقدم که نباید چشم‌بسته به سمت این آینده برویم. (۴)

دانش آینده‌پژوهی به افراد، سازمانها و ملتها اجازه می‌دهد تا سمت و سوی درست زندگی را بیابند و "حال" را به "آینده"ای پیوند بزنند که متضمن نیک‌فرجامی آنها باشد. بدون شک، بسیاری از افراد و سازمان‌هایی که از مشکل بی‌کفایتی رنج می‌برند (و غالبا" نمی‌توانند مسیر درست را بیابند) همان‌هایی هستند که گنجینه آگاهی خود را از معرفت نسبت به گذشته و حال آکنده‌اند، اما از معرفت نسبت به آینده غافل شده‌اند. وقتی این رویکرد یا رفتار در سطح ملت‌ها بروز می‌کند، عواقب آن می‌تواند بسیار دهشتناک باشد. پرفسور ای.ام.لاو، آینده‌پژوه انگلیسی که ۷۰ سال پیش نشریه "فردا: مجله‌ای برای آینده" را منتشر می‌کرد در یکی از سرمقاله‌های خود خطاب به رهبران کشورش نوشت:

من روزی را می‌بینم که کشور ما یک "وزارت آینده" داشته باشد. این وزارتخانه مفیدتر از همه دستگاههایی خواهد بود که تاکنون مثل قارچ سبز شده‌اند. اگر بپرسید که کار این دستگاه چه خواهد بود، می‌گویم: جمع‌آوری و پردازش و مقایسه اطلاعات از سراسر جهان. این وزارتخانه مثل عنکبوتی است که در لانه شبکه‌ای خود می‌نشیند، همه دانش‌های جهان را شکار می‌کند، و دست به تحلیل آینده‌نگرانه این دانشها می‌زند تا پیشرفت‌‌های بعدی آنها را کشف کند و به ما بگوید که علم و تکنولوژی به چه سمت و سو‌هایی می‌روند و چه آینده‌‌هایی را در برابر ما قرار می‌دهند.(۵)

اچ.جی.ولز که او نیز در همین مجله قلم می‌زد، همواره تأسف می‌خورد که چرا دانشگاهها به انبوهی از دپارتمان‌های تاریخ و لشکری ازتاریخ‌نگاران مجهزند، اما کسی به آینده نمی‌پردازد. با مساعی این مردان نامدار، امروزه دانش آینده‌پژوهی حداقل در میان کشور‌های توسعه‌یافته و پار‌ه‌ای از کشورهای رو به توسعه، منزلت شایسته‌ای کسب کرده و در مواردی به یک رشته معتبر دانشگاهی تبدیل شده است. (۶ )